Республиканың кожуун, хоорайларының социал-экономиктиг байдалын номчукчуларывыска таныштырар сорулга-биле эгелеп алган рубрикавысты уламчылаар-дыр бис.
Бо удаада республикада тараа ажыл-агыйы-биле алдаржаан Чаа-Хөл кожуунну таныштыраал. Ук кожууннуң чагырга даргазы Радж Баз-оол часкы хову ажылдарынга белеткел, кыштаглаашкын, кадрлар айтырыы дээш кожуун девискээринде ниити байдалды таныштырган.
Часкы хову ажылдары
Часкы хову ажылдары эгелээн. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле 2023 чылда тарылга шөлдериниң хемчээли 4 муң 135 га. Ооң иштинде тараа культураларын 2540 гектар шөлге, мал чемин 1486 гектар, картофельди 28 гектар, ногаа культураларын 7,2 гектар шөлге тарыыр.
Ниитизи-биле Чаа-Хөл кожуунда 7 арат-фермер болгаш 26 хуу ажыл-агыйлар бар. Олар шупту часкы тарылга ажылдарынга белен деп, чагырыкчы дыңнаткан.
Хуу ажыл-агыйлар тараа культураларын 202 гектар шөлге тарыыр, ооң иштинде кызыл-тасты 97 га, арбайны 42 га, суланы 60 га шөлге олуртур. Мал чемин 336 га, ооң иштинде суланы база 336 га хемчээлдиг шөлге тарыыр.
Кожуунда эң-не хөй тараа тарып турар хуу сайгарлыкчыларга О.Б. Балчырның, А.М. Бавуунуң, А.А. Байырның, А.О. Хунай-оолдуң, Г.Д. Олчанмайның, Ш.А. Бадарчының арат-фермер ажыл-агыйлары хамааржыр.
Ниитизи-биле бо чылын арат-фермер ажыл-агыйларга 550,7 тонна үрезин хереглеттинип турар. Боттарында ниитизи-биле 17 тонна үрезин бар. Ынчангаш Красноярск крайда «Ничкинское» КХН-биле, тус черниң арат-фермерлери М.А. Санников, И.К. Брамман-биле үрезин садып алыр дугуржулгаларны чарган.
Арат-фермер О.Б. Балчыйның 150 гектар шөлүнге харның суун сиңирип, шыгын тургузары-биле, черни чалдай үстүрген.
Часкы хову ажылдарынга 50 трактор, 18 автомашина, 40 андазын, 13 үрезин чаштырар, 2 культиватор, 14 аар илиир, 3 чер дескилээр аңгы-аңгы көдээ ажыл-агый техниказы ажылдаар. 2017 чылда 4 млн рубльге садып алган 1 тарылга комплекизи база бар.
Бо бүгү часкы ажылдар чорударынга кожуунга 45,5 муң литр кывар-чаар чүүл херек дээрзин Р. Баз-оол дыңнаткан. Ажыл-агыйларда курлавыры чок, чоок-кавының АЗС-тен боттарының акша-хөреңгизи-биле кывар-чаар чүүлдерни садып ап турарлар.
Кожуун чагырыкчызы ажыл-агыйларга часкы тарылга үезинде үрезин хандырыкчылары-биле үезинде санажып алырын, өртке удур айыыл чок чорукту хандырарын, ол ышкаш көдээ ажыл-агый техникаларын чогуур өйүнде септелгезин чорудуп турарын чагып, сүмелеп турар.
Үерге удур ажылдар
Часкы үер-чайык болдурбазы-биле баш удур хемчеглерни чорудуп турар. Ылаңгыя Ак-Туруг, Кызыл-Даг сумуларынга өөредилге албан черлери база көдээ культура бажыңнары-биле үерге алыскан чурттакчы чонну түр када чурттадыр дугуржулгаларны чарган.
2018 чылда үерге удур ажылдар чоруттунмаанындан Кызыл-Даг, Булуң-Терек сумуларын суг алган турган. Шак-ла ындыг чүүлдер болдурбазы-биле баш удур хемчеглерни чорудар апарган. Эрткен неделяда сумуларга хыналданы чоруткан, хар бар-даа болза, удур эрип турар, ынчангаш байдал чүгээр. Бо байдалды үргүлчү контрольда тудуп алган турарын чагырыкчы дыңнаткан.
Мал оолдаашкыны кидин түлүк
Мал оолдаашкыны март айда-ла эгелээн. Хой ам-даа апрель айны төндүр оолдаар. Бо хүнде хойнуң 37 хуузу төрээн. Малчын коданнарда 2 муң ажыг хураганнар төрүттүнген. Өшкү оолдаашкыны апрель айдан эгелээн.
Агаар-бойдустуң байдалы-биле кыштаглаашкын берге эрткенин Радж Кызыл-оолович чугаалаан: «Ылаңгыя декабрь айда, чыккылама сооктарда, малга дыка берге болду. Мал чеми чедишпестей бээрге, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы курлавыр мал чеминден дузалажып турду. Малчыннарывыска сигенни сөөртүп чедирип турдувус. Эрткен чылга бодаарга, бо кыжын малга чидириг бар».
Малчыннарга болгаш көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрүп турар чонга эъдин, сүдүн садып-саарып алырынга эптиг байдалды тургузар дээш «Дыштаныр хүн ярмаркаларын» айда 2 катап организастап эгелээн. Чон колдуунда эът, сүт, кат-чимис кылыгларын чаңгыс чер чурттугларынга садып-саарып турар. Арат-фермер Орлан Балчыйның фермазының сүдүн колдуунда уруглар садтарынга болгаш школаларда дужаары чаңчыл болган.
Боду бодун ажыл-биле хандырган
Эрткен 2022 чылда Чаа-Хөл кожууннуң Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төвүн таварыштыр 52 кижи боду бодун ажыл-биле хандыртынган. Бо чылдың 4 айында 10 кижи немешкен. Бир кижи эге класстар өөреникчилеринге «Репетитор төвү», 2 кижи СТО, 1 кижи «Шиномонтаж», 2 кижи аъш-чем дажыыр чер, 1 кижи дарганнаар цех дээш өске-даа чонга ажыктыг ажыл-агыйларны тургузуп алган. Шак-ла мындыг сайгарлыкчылар чылдан чылче немежип турары өөрүнчүг.
«Кадрлар айтырыы бисте база өске кожууннарда ышкаш берге. Ылаңгыя эмчилер, башкылар кээрге чурттаар оран-сава айтырыы бергедежи бээр. «Аныяк специалистерге чурттаар оран-сава» деп программага киришкеш, эрткен чылын көдээ ажыл-агый талазы-биле специалистке бажыңны берген, бо чылын аныяк башкыга оран-сава айтырыын шиитпирлээр бис. Чылдан чылче бо айтырыг бичиилеп шимчеп эгелээн. Чаа-Хөлде 3–4 чыл дургузунда турар Росхереглелхайгаарал чериниң эрги оран-савазын чоокта чаа, декабрь айда, чазак деңнелинге чедир чугаалажып тургаш шиитпирлеп алдывыс. Ам чылый бээрге-ле септелге ажылдары эгелээр. Ийи аал чурттаар оран-саваны аныяк специалистерге ниити чуртталга бажыңы кылдыр эде кылыр бис» – деп, Радж Кызыл-оолович чугаалаан.
Тудуглар, капитал септелгелер
Фельдшер-акушер пунктулары кожууннуң суму бүрүзүнде бар. Сөөлгү ФАП-ты Кызыл-Даг сумузунга туткан.
Школаларның капитал септелгезинче бо чылын Кызыл-Даг биле Булуң-Терек школалары кирген. Бо айдан септелгелер эгелээнин чагырыкчы дыңнаткан: «Септелге үезинде школаның бир чартыынга, оон дараазында өске талазынга школачылар 2 ээлчегге өөренир. Өөредилге чорудулгазы уламчылаар, шак-ла ындыг дуржулга бисте бар. Чаа өөредилге чылынга чедир капитал септелгелерни доозарын кызыдар бис. Школалар чүгле септеттинер эвес, бүгү дериг-херексели, эт-севи чаарттынар».
«Өскүстерни чурттаар оран-сава-биле хандырар» программа-биле бо чылын 2 өскүс уругга бажыңнар тудар. Өскүстер бажыңнарының тудуун тус черниң чурттакчызы, хуу сайгарлыкчы кылып турар. Ол каш дугаар чыл өскүстер бажыңнарын бригадазы-биле тудуп турарлар. Бажыңнарның шынары-даа эки, тудуун чогуур өйүнде хүлээдиптер, дуржулгалыг, харыысалгалыг сайгарлыкчы дээрзин чагырыкчы чугаалаан.
/ Алдынай СОЯН белеткээн.
"Шын" №27 2023 чылдың апрель 15
#Шынсолун #Тыва #Көдээажыл_агый #Чаа_хөлкожуун #Тывадыл
