Хоойлужудулга
Күрүнениң болгаш муниципалитеттерниң чер фондузундан черни халас үндезинге хамаатыларга тускайлап бээриниң негелделери Россия Федерациязының Хоойлужудулгазының 39.5 чүүлүнде көрдүнген. РФ-тиң хоойлужудулгазынга үндезилеп, губерниялар, областар болгаш республикалар муниципалитеттерниң чер фондузундан черни халас үндезинге хамаатыларга тускайлап бээр хоойлужудулганы ажылдап кылып, хүлээп ап болурлар.
Тываның Баштыңынга көдээниң чурттакчыларының киирген саналдарын сайгарып көрген түңнелинде, Владислав Ховалыгның инициативазы-биле Тыва Республиканың «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирер талазы-биле хоойлужудулга ажылы эгелээн. Чурттакчы чонунуң ниити саны 10 муңдан эвээш чурттакчылыг черлерге чер участоктарын хамаатыларга халас чөпшээреп берип болурун чөпшээрээр дугайында Тыва Республиканың «Чер дугайында» хоойлузунга киирер өскерилгелерни ажылдап кылыр, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) хүлээп алыр ажыл чоруп турар.
Амгы үеде күштүг болуп турар ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузу ёзугаар чер участоктарын Тыва Республиканың чурттакчы бүрүзүнге халаска чөпшээреп бербес, көдээге ажылдаары-биле керээ ёзугаар келген башкылар, эмчилер дээн ышкаш специалистерге берип турар.
Тыва Республиканың «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирер талазы-биле хоойлужудулга амгы үеде Тыва Республиканың Дээди Хуралының деңнелинде. ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирер талазы-биле хоойлужудулга төлевилелин тыва парламентиниң дөрткү чыыжының бирги сессиязының октябрь 23-те эрткен ээлчеглиг үшкү хуралынга депутаттар хүлээп алган. Хоойлуга киирер өскерилгелерниң кол ниити утказы – көдээде суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле чер участоктарын хамаатыларга халаска чөпшээреп бээри. ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирериниң алыс сорулгазы – көдээниң чурттакчыларының санын көвүдедири, чурттакчылыг черлерниң социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезин улам шапкынчыдары.
Тывада чүгле Кызыл хоорайда болгаш ооң чоок-кавызында девискээрлерде чер участоктарының өртээ улгадып турар эвес, а көдээ суурларда чер участоктарының өртээ сөөлгү үеде оранчок өскен. Ындыг байдал чер участоктарын чүгле садып алырында эвес, а тус чер эрге-чагырга органнарындан чөпшээредип алырында мөлчүкчү хөөннерни тывылдырып турар. Ындыг чүүлдү көдээде суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле чер участоктарын хамаатыларга халаска чөпшээреп бээри чавырылдырар ужурлуг.
ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче өскерилгелерни киирериниң хоойлу төлевилелинде республиканың чурттакчыларының чамдык категорияларынга чуртталга бажыңнарын тударынга чер участоктарын тускайлап бээри көрдүнген. Чурттакчы чону хөй, хууда чуртталга бажыңнарының тудуу көвүдээн Кызыл хоорайга болгаш хоорай чергелиг Каа-Хем суурга хамаатыларга чер участоктарын тускайлап бээриниң негелделерин кызыгаарлаан.
Көдээ суурларга чуртталга бажыңнары тудары-биле чер участоктарын хамаатыларга халаска чөпшээреп бээри тускай негелделерлиг. Тыва Республикада чурттап турарын бүрүткеткен хамааты көдээде чурттакчылыг черлерге чер участоктарын чаңгыс удаа халаска ап болур, ол черге чуртталга бажыңын 3 чыл дургузунда тудуп дооскаш, ону шимчевес өнчүзү кылдыр бүрүткедир ужурлуг кылдыр ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче киирер өскерилгелерге көрдүнген турган болза, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның шыңгыы саналы-биле, ол хуусааны 5 чылга чедир Тываның Дээди Хуралының дөрткү чыыжының бирги сессиязының октябрь 23-те эрткен ээлчеглиг үшкү хуралының шиитпири-биле депутаттар узаткан. Чүге дээрге амыдырал-чуртталгада янзы-бүрү чылдагааннарның уржуунда черни халаска алган хамаатылар 3 чыл кыска хуусаа дургузунда бажың-балгатты тудуп ап четтикпейн барып болур. Хамааты 5 чыл дургузунда ол негелдени чөптүг чылдагааннар чокка күүседип шыдавас болза, ооң халаска алганы чер участогун ажыглаар эргезин ол хоойлу-дүрүм ёзугаар чидирер, чер участогун хураап алыр.
10 муңдан хөй чурттакчылыг суурларда доктаамал чурттап, чурттап турар чериниң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге көскү күш-ажылчы үлүүн киирип, тус черге ажы-төлү ажылдап, чурттап арттарын деткип чоруур хамаатыларга база чер участогун халаска чаңгыс катап тускайлап бээри ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче киирер өскерилгелерде көрдүнген. Ындыг хамааты чурттап турар суурунга база бир чер участогун халаска алыр эргелиг апаар.
Халас чер участогу деп билиишкин – ону төлевир чок чөпшээреп бээри-дир. Чер участоктарын Тывада чурттап турар хамаатыларга халаска чөпшээреп бээри көрдүнген ТР-ниң «Чер дугайында» хоойлузунче киирер өскерилгелер көдээниң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге көскү салдарлыг болур ужурлуг.
Ш.Лопсан белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №83 2024 чылдың октябрь 30
