Тыва литературага бодунуң балаттынмас онзагай көскү изин арттырган, чогаалдарында тыва улустуң аас чогаалының чечен-мерген сөс-домаа сиңниккен чогаалчы Борис Чюдюктуң мугур 100 харын чогаалчылар ниитилели, номчукчулар, республиканың хөй-ниитизи демдеглеп эрттирип турар.
1925 чылдың январь 7-де Тыва Арат Республиканың Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузунда Калбак-Даш деп черге чурттап чораан малчын арат өг-бүлеге келир үениң чогаалчызы, дыл эртемдени Борис Бааданович Чюдюк төрүттүнген. Тыва үжүк-бижик чаа-ла нептереп эгелээн үеде угаан-сегээни амыдырал-чуртталгада болуушкуннарны медереп билиптер апарган сонуургак оол Бай-Тал эге чада школазынга үжүк-бижикти белени-биле шиңгээдип алган. Кызыл-Мажалыкта школага өөренип турда, ооң эң эки сургуулдарының бирээзи Борис Чюдюкту Кызылдың 2 дугаар школазынга өөредири-биле шилип чоруткан. Бо школаны 1947 чылда дооскан баштайгы доозукчуларының бирээзи.
1949 чылда Кызылдың башкы институдунуң төөгү-филология факультединче өөренип киргеш, ону тергиин өөредилге-биле дооскаш, Тываның школаларынга башкылап, директорлап дээш харыысалгалыг албан-дужаалдарга ажылдап чораан.
Борис Чюдюктуң чогаал бижириинге салым-чаяаны школачы чылдарында-ла илереп эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Кызыл Шеригге дуза кылдыр балык тудуп, өөреникчи эш-өөрү-биле Чагытай хөлге балыктап турда, элээди оол Борис Чюдюктуң “Чагытай” деп баштайгы шүлүү чайгаар чогааттынган. Ону Кызылдың 2 дугаар школазының өөреникчилериниң «Улуг-Хемниң чалгыглары» чогаал сеткүүлүнге парлаан. Баштайгы шүлүүн эштери сонуургап номчуп, чогаал башкылары мактаар боорга, оон-на дыттып үнген. Улус өөредилгезинге башкылап, харыысалгалыг албан-дужаалдарга чай чок ажылдап чорза-даа, Борис Баадановичиниң сагыш-сеткилинге чогаадыкчы чоруктуң оду кезээде хып чораан. Ооң бижээн шүлүктеринге болгаш өске-даа жанрларда чогаалдарынга тыва улустуң аас чогаалының хөөннери чидии-биле сиңниккен. Чогаалдарының «Чиргилчин» (1981), «Yениң маңы» (1985), «Овуузуннуг Оюн-Билик» (1992), «Мөге-Демиртең» (1996) деп чыындылары чырыкче үнген. Чогаалчы Борис Чюдюктуң чогаалдары школага өөредилгениң тыва национал литература программазынче кирген, тыва улустуң аас чогаалын школачылар билип алырынга улуг ужур-дузалыг болуп турар.
Борис Чюдюк эртемден, филолог-лексикограф. «Тыва дылдың тайылбыр словарын” тургузарынга улуг үлүүн киирген.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Борис Чюдюк чогаалдарынга төрээн черинге, чуртунга ынакшылын илередип, алгап-мактап чораан.
ХЕМЧИИМ БАЖЫ БАЙ-ЛА-ТАЛЫМ
Хектер эткен дыттыг Бай-Тал
Хемчиим бажы болбас ийикпе.
Хенче сүрүү дешкилешкен,
Хертек, Салчак болбас ийикпе.
Итпик эткен дөргүн Бай-Тал
Ие черим эвейикпе.
Итпек, хойтпаа савазыраан,
Иргит, Монгуш эвейикпе.
Сааязы, Күжүгеди
Саяк аъттыг Бай-ла-Талды.
Хомушкузу, Ооржагы
Кончуг малчын дирткен Бай-Тал.
Оргулааштар кырын тепкен,
Ою-даа бар, дайы-даа бар.
Ондар, Куулар, Ховалыг деп
Орлан улус чурту Бай-Тал.
Мешкен-Хөлге дүннээн куштар
Чаржып эдер шыктыг Бай-Тал.
Меңги чечээ Мөңгүлектиң
Баарын чурттаан чоннуг Бай-Тал.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16