Өргээзи – бүгү Тыва
Өңнүктерим
Өөмге моорлап
бо-ла келир.
Өөрүшкүлүг,
Өрү чалап уткуп аар мен...
Шүлүктериниң уян хөөнү номчукчуларның сагыш-сеткилин уярады бээр шүлүкчү Владимир Серен-оолдуң “Өгже чалалга” деп шүлүүнде мындыг чараш одуруглар бар. Ооң өг-өргээзи бүгү Тыва деп чугаалап болур. Чүге дээрге чогаалчы болгаш артист Владимир Серен-оолдуң кижилерниң сагыш-сеткилин сырынналдыра бээр шүлүктерин тыва чон номчуп чоруур.
Бо 2022 чылда тыва чогаадыкчы ниитилел Владимир Серен-оолдуң сезен хар юбилейин демдеглеп эрттирип турар. Чогаалчы болгаш артистиң өскен-төрээн чери Өвүрге, чурттап-ажылдап чорааны Кызыл хоорайга ооң юбилейин бо хүннерде байырланчыг байдалга удаа-дараа демдеглеп эрттирген. Юбилейни демдеглээри ам-даа уламчылаар. Чүге дээрге Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы салым-чолу тыва театр уран чүүлү, чечен чогаал болгаш улус өөредилгези-биле сырый харылзаалыг. Ооң бижээн шүлүктери солун-сеткүүлдерде парлаттынып, чогаалдарын Тываның школаларының литература өөредилгезиниң национал чечен чогаал программазы-биле школачылар өөренип, шиилерин Тываның Национал хөгжүм-шии театрының сценазында ам-даа ойнап турар.
Сактыышкын байырлалы
ССРЭ-ниң Чогаалчылар, Театр ажылдакчыларының болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, Тыва Республиканың алдарлыг чогаалчызы Владимир Серен-оолдуң сезен харынга тураскааткан сактыышкын байырлалды Тываның чогаалчылар эвилели болгаш чогаалчының төрелдери Кызыл хоорайда Аныяктар ордузунга март 26-да организастап эрттирген. Аңаа чогаалчылар, артистер, Владимир Серен-оолдуң чогаалчы болгаш артист салым-чаяанының мөгейикчилери чыылганнар.
Владимир Серен-оолдуң “Аялгалыг ак-көк Тывам” деп шүлүүнге композитор Владимир Серенниң аялгазын бижээни ыры-биле сактыышкын байырлалды Кызыл кожуундан “Аян тудаал” ыры ансамбли ажыткан.
Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар Владимир Серен-оолдуң допчу намдарын болгаш чогаадыкчы ажыл-ижин таныштырган. Келир үениң чогаалчызы болгаш артизи 1942 чылдың март 14-те Өвүр кожууннуң Торгалыгга төрүттүнген. Торгалыгның сес чыл школазын, Хандагайтының ортумак школазын, Ленинградта күрүнениң театр, музыка болгаш кинематография институдун база Москвада Максим Горький аттыг литература институдунуң чанында дээди курстарны дооскан. Чогаалчы тос номнуң, В.Ш. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының сценазынга тургускан хөй санныг шиилерниң автору. Тыва театрның сценазынга эвээш эвес солун рольдарны ойнаан. Он-он совет, орус, даштыкы чогаалчыларның шүлүктерин, шүлүглелдерин, тоожуларын, шиилерин тыва чонга төрээн дылынга бараалгаткан. В. Серен-оолдуң бижээн сөстеринге тыва композиторлар чонда нептереңгей эңдерик ырыларны бижээн. Бүгү делегейге ат-сураглыг кыргыс чогаалчы Чингиз Айтматовтуң «Хүннүң дурту чүс чылдан узун» деп романынга үндезилеп, шиини бижээш, улуг чогаалчыга боду барып ужурашкаш, шиини тыва театрның сценазынга тургузар чөпшээрелди алгаш, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының сценазынга тургусканын Николай Куулар онзалап демдеглээн.
Тываның чогаалчыларының чогаадыкчы эвилелдериниң бирээзиниң баштаар чериниң даргазы Саяна Өндүр сактыышкын байырлалга келгеннерге Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы ажылының дугайында чугаалап тура, чогаалчы болгаш артистиң овур-хевири бистиң аравыста дириг хевээр, чүге дээрге ооң бижээн чогаалдарын бөгүн номчуп, чогаалчыны сактып чоруур бис деп демдеглээн.
Владимир Серен-оолдуң шүлүктериниң бирээзиниң маадыры Тываның алдарлыг артизи Серепаа Моңгуш “Серепааның чечектери” деп шүлүктү номчааш: “Владимир Седипович мени поэзияже эдертип киирген, сценага углап баштап чораан акым” — деп чугаалаан.
Владимир Серен-оолдуң ук-төөгүзүн эки билир кижилерниң бирээзи, чогаалчы Нина Серенот сөс-домакка чечен-мерген салым-чолун шүлүкчү аас-сөскүр, буянныг иези Долчуң Одай-Сүрүңовна Доңгактан ужуктап алган деп сонуургаткан. Ол он алды ажы-төлдү, сес оолду болгаш сес уругну чырык чер кырынга бодараткан ава. Долчуң Одай-Сүрүңовна ырлаар-шоорлаар, радиодан аялгалар, ырлар дыңнаарынга, номнар, солун-сеткүүл номчуурунга дыка ынак, “Шын” солунну көктеп алыр чораан. Бо кырган-авай Тываның алдарлыг чогаалчызы Владимир Серен-оолду, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Кууларны элээди назы-харынга чедир азырап өстүрген, ынчангаш олар кады төрээн алышкылар-биле дөмей улус деп ол дыңнаткан.
Ленинградта күрүнениң театр, хөгжүм болгаш кинематография институдун Владимир Серен-оол өске артист эштери-биле кады дооскаш, Тываның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга ажылдап чораан Тываның улустуң артизи Анна Шириин-оол чогаалчының болгаш артистиң бижээн шиилеринден үзүндүлерни ооң юбилейлиг чылында тургускаш, Тываның чонунга көргүзер болза, эң ылаңгыя Өвүрнүң чурттакчыларынга дыка солун боор деп бодалын илереткен. Владимир Седипович артист эштериниң ойнаан рольдарында оларның чогаадыкчы овур-хевирлерин дөрт одуруглап бижээн шүлүктеринде чуруп бижээни дыка солун дээрзин чугаалаан.
Владимир Серен-оолдуң шүлүктеп бижээни “Каң-кыс” деп төөгү шии Тываның Национал хөгжүм-шии театрының сценазында эң солун шиилерниң бирээзи. Ону сценага баштай режиссер Сюзанна Ооржак тургускан. Санкт-Петербург хоорайның театр академиязының доозукчузу Аяна Оюн “Каң-кысты” диплом ажылы кылдыр тургускан. Каң-кыстың ролюн Тана Хөвең-оол ойнап турар. Шииден үзүндүнү аныяк артистер бараалгаткан.
Тыва Национал хөгжүм-шии театрының артистериниң Владимир Серен-оолдуң сактыышкын байырлалынга кончуг идепкейлиг киришкенин демдеглээр апаар. Тыва улустуң артистери Надежда Наксыл, Анзат Куулар, Тываның алдарлыг артизи Галина Мунзук дээш өскелер-даа кады ажылдап чорааны артист акызының болгаш шүлүкчүнүң шүлүктерин номчуп, ооң шүлүктеринге бижээн ырыларны күүсеткен.
Владимир Серен-оолдуң сезен харынга тураскаадып эрттирген шүлүк мөөрейиниң түңнелдерин чарлап, эң эки деп санаткан шүлүктерниң авторларынга мактал бижиктерни болгаш акша шаңналдарын тывыскан. Эң эки шүлүктерниң авторлары: Өвүрнүң Ак-Чыраадан Галина Тумат (чогаалчы ады Катия Века) болгаш өскелер-даа, тулган эки деп санаткан шүлүктерниң авторлары аныяк чогаалчы Эрес Кол, Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит.
Чогаалчының чечээ
Черниң кырын хевир киирген
Чечек-биле атташ болган.
Сеткилимге мөңге оңмас
Чечек кысты – Розаны.
Бо уян-чассыг одуругларны Владимир Серен-оол душтуу, соонда барып өөнүң ишти, Тываның хөгжүм-шии театрының кайгамчыктыг салым-чаяанныг артистериниң бирээзи Роза Серен-оолга тураскааткан. Бо шүлүкке аялганы ат-сураглыг композитор Базыр-оол Чүлдүм-Сүрүң бижип каан. Композиторнуң өөнүң иштиниң ады база – Роза. Бо ыры Тывага уярадыр чаңгыланып, кыс кижиниң чаражынга йөрээл болу берген.
Чараш ырыны ыр-шоорга ынак кижилер амгы үеде-даа бо-ла ырлажы бээр.
Чамбы-дипте чүгле чаңгыс
Чараш өңнүг
чечээм-дир сен, Роза!
Чогаалчының болгаш артистиң сезен харынга тураскааткан сактыышкын байырлалдың киржикчилери тарап чадап шаг болганнар. Чүге дээрге Владимир Серен-оолдуң чогаалдарының болгаш амыдырал-чуртталгазының дугайында төнчү чокка хөөрежип болур.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
