Чоокта чаа эрес-дидим аныяк иениң маадырлыг чоруу бүгү чуртка тарай берген. Чаңгыс чер чурттуглары ооң эрес-дидимин, кээргенчиг төөгүзүн төп телеканалдардан көргеш, чоргаарланып, кайгап ханмааннар. Хөй ажы-төлдүг аныяк ие Айдысмаа Монгуш канчап төрээн чуртун камгалаар дидим базымны кылганыл? Ол дугайында «Тывамедиабөлүктүң» журнализи Идегел Намданның интервьюзун допчулап бижээш, «Шынның» номчукчуларынга сонуургадыр-дыр бис.
ПРЕЗИДЕНТ-БИЛЕ УЖУРАЖЫЛГА СООНДА
Чурттуң Президентизи-биле, оон төрээн чуртунуң баштыңы-биле албан езузу-биле ужурашкан соонда, дайынчы ие тайбың амыдыралче шымнып киреринче оралдашкан. Ындыг-даа болза, анаа амыдыралче катап эглип кирери берге болган. Ниитилелдиң хөй кезии дайынчы иени эрес-дидим маадырлар санынче киирип алган. Айдысмаа Аясовна аңаа чөпшээрешпейн, хөйге билдингир кижи болуру ооң күзели эвес дээрзин чугаалап турар: «Кудумчуга кижилер таварышкаш, экилежип турар апарды. Бирде, эки-даа, өске талазында, ону канчаар хүлээп алырын билбес-тир мен. Ооң мурнунда мени кым-даа билбес турган болгай, ам шупту мендилежип турар, элдептиг байдал-дыр…».
Авазының хенертен хөйге билдингир апарганын ажы-төлү база эскерип каан. «Москвадан ужуп кээримге-ле, оглум дораан чугаалады: «Авай сени кайда-даа көргүзүп тур! Сен "сылдыс"-тыр сен!» — деп бо. Бирде, өөрүнчүг-даа, бирде, элдепсинип-даа турар мен. Хеймер оглумну садиктен ап турумда, база «Сен "сылдыс" сен, авай!» — деп. Уруум база школада сени чугаалажып тур, авай диген» — деп, Айдысмаа Аясовна шала эгениксеп чугаалаан.
Айдысмаа Аясовна өөнүң ээзинге хамаарылгалыг чажыдын иштинде шыгжап чораан. Ол дугайын чүгле чоок кижилери, чок болган эжиниң дөргүл-төрели билир турган. Ол бодунуң чажыттарын кымга-даа чугаалавайн турган. Ынчалза-даа канчаар-даа өскертинмес салым деп чүве бар болгай…
Бүгү-делегейниң херээженнер хүнүнүң бүдүүзүнде чурттуң Президентизи Владимир Путин тускай шериг операциязының киржикчилери херээжен дайынчылар-биле база шериглерниң иелери болгаш кадайлары-биле ужуражылга эрттирген. Ужуражылга үезинде Айдысмаа Аясовна бодунуң төөгүзүн чыылганнарга төөгүп берген.
Өөнүң ээзи Омак Дажы 2023 чылда тускай шериг операциязының киржикчизи турган. Эмчи эртемниг Айдысмаа өскээр чайладып-көжүрер взводтуң эмчизи кылдыр ооң соондан аъттаныпкан. Халдаашкын ротазының дайынчызы Омак Дажы дайынчы даалгалар күүседип тургаш, маадырлыы-биле мөчээн. Айдысмаа ону билип кааш, ашааның эштери-биле кады дайын шөлүнче чорупкаш, эжиниң мөчүзүн үндүрүп алган.
Владимир Путин ооң эрес-дидим чоруун дыңнааш, кайгап ханмаан. Ындыг төөгүлер амгы үениң чогаалдарынга илереткен турар ужурлуг деп, В. Путин чугаалаан: «Шак мындыг төлептиг салым-чолдарны, төөгүнү номнарга, шүлүктерге, уран-чечен киноларга, чогаалдарга мөңгежидип арттырып, көргүзер херек».
ХӨНДЕРГЕЙ КЫЗЫ
Айдысмаа ыраажылар чурту Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей сумузунга төрүттүнген. Бичии Айдысмаа эге классты доозуп турда, ада-иези найысылалче көжер апарган. «Ада-ием бисти ажылдан кажан-даа кортпас кылдыр кижизиткен. «Күш-ажыл кижини каастаар» дээр болгай, ынчангаш кезээде бодум чүнү-даа чедип алыр дээш, кызып чоруур мен. Ада-иемниң улуг кызы болганымда, дуңмамга база дузалажыр, деткиир ужурлуг мен» — деп, ол чугаалаар.
2011 чылда Новосибирск хоорайга сургуул үелеринде Омакка душкаш, таныжып, чурттай бергеннер. 13 чыл кады чурттааш, үш ажы-төлдүг болганнар.
«Бир дугаар курска, мен 17, ол чаа шеригден халажып келген 21 харлыг аныяк оол турда, таныжып алган бис. Дараазында чылын дун оглувус төрүттүнген. Ол ам 11 харлыг, ортун кызывыс 9, хеймери 5 харлыг» — деп, Айдысмаа өг-бүлезин таныштырды.
ЭҢ-НЕ БЕРГЕ ЧҮҮЛ — АЖЫ-ТӨЛҮМ ЧАНЫМДА ЭВЕС
2022 чылда бүгү чуртка ажыг-човалаң эгелээн. Дыка хөй аныяк эр кижилер төрээн чуртун камгалап тускай шериг операциязынче чоруп турган. Оларның бирээзи – Омак Дажы. Ол бичии-даа чигзиниг чок эки турачылап чорупкан.
«Ооң кырган-ачазының ачазы база эки турачы чораан. Омак база Төрээн чуртун камгалаары ооң хүлээлгези деп билир. Ол кезээде чайгылыш чок, шиитпирлиг чораан. Эткен сөзүн албан күүседир кижи. Оолдарын езулуг эрлер кылдыр кижизидип чорду. Номчуттунарынга дыка ынак. Бажыңывыста номнар хөй, ылаңгыя дайын темалыг — Чечен, Афган дайыннарының дугайында номнар» — деп, ол уругларының ачазының дугайында чугаалаан.
Омак Дажы ТШО девискээринге эгезинде санитар чолаачылап эгелээш, оон танкыга механик чолаачылап турган. Оон ону чаза таварар (штурм) ротаже шилчиткен. Эмчилер чедишпес деп билгеш, 3 ай эрткенда, Айдысмаа өөнүң ээзиниң соонче аъттаныпкан.
Эгезинде Омак удурланып турганын ол чугаалаар: «Чүге дизе ажы-төлүвүс хөй болгай. «Уругларывысты ада-иези чок арттырар эвес сен, бирги черде ажы-төл болгай» — деп, ол удурланып турду. Ындыг-даа болза шериг хүлээлгелиг болгай мен. Ол дыка үр чөпшээрешпейн турду. Сөөлүнде чөпшээрежипти, чүгле бодуңну камна деп чагаан. Чаңгыс шериг кезээнге ажылдаарын шенеп турдувус. Ынчалза-даа болдунмаан. Эгезинде аңаа баргаш, дыка-ла хараадап турдум. Чүге дизе дайынчы дуржулгам чок. Мен азы уругларым-биле бир чүве болур болза, деп сагыш аарып турдум. Ынчалдыр болу бээр деп черле бодаваан мен…».
ТШО эгезинде Айдысмааның шериг эмчи дуржулгазы чок болганындан бергедээшкиннер турган. Ажыл эң-не берге болгаш айыылдыг. Ында ажылдап турар дуржулгалыг эмчилер дузалажып турганын ол чугаалап турар: «Кандыг-даа белеткел чокка бисти ажылдадып эгелээн. Барган дораан-на, балыгланган дайынчыларны хүлээп эгелей берген бис. Мурнунда ындыг хөй хол-буду чок, балыг-бышкын кижилер көрбээн мен… хан-чин, дер-бус… Бир хонук дургузунда балыг-бышкын 250 кижини хүлээпкеш, ынчан билдим. Тайбың чуртталгада ындыг чүве көрбээн болгай мен, караам-биле көргеш, кежимге эрткеш, ынчан байдалды, ылап дайын болуп турар деп чүүлдү билдим. Ол кандыг-даа дүш-түл эвес, а ылап шын чуртталга-дыр.
Ында дуржулгалыг эмчилер, хирургтар, эмчи сестралары ажылдап турар. Олар биске байдалды канчаан хүлээп алырын, бирги дузаны канчаар чедирерин дээш шуптузун айтып берип, дузалажып турду. Дөмей-ле эгезинде айлар дыка берге турду. Ол амыдыралга — хөй балыг-бышкын оолдарывыс аразынга, дээрде дайзынның хайлыг бак чепсектери ужуп турар байдалга чаңчыгар апаар. Бир ай эрткенде, анаа чуртталгаже эглип келбес мен деп чүүлдү билип, чаңчыга бердим. Бодумну шериг кижи мен деп чагыртып, төнчүзүнге чедир хүлээлгем күүседир мен деп бодапкан мен».
Айдысмаа биле Омак чүгле видео дамчыштыр харылзажыр аргалыг турган. Ол безин болдунмайн баар — бирде, Омак тускай дайынчы даалгаларда азы Айдысмаа дүн-хүн чок дежурныйлаашкында. Шериг кезектериниң аразы чоок, 40 хире километр-даа болза, олар ужуражып шыдавааннар.
«Аңаа 16.00 шактан 18.00 шакка чедир вай-фай харылзааны кожуптар турган. Ол үе дургузунда шуптузу-биле харылзажырын кызыдар турдувус. Чамдыкта кайы-бирээвис чай чок болганындан, чугаалажып безин шыдавас турдувус. Чугаалажыр арга барда, дораан: «Мен бо-дур мен, дириг. Дүжүң эвес-тир» – деп чугаалаар мен. Ол база: «Менде шупту эки» – деп харыылаар турду. Ажы-төлүвүс-биле колдуунда чугаалажыр турдувус. Үр чугаалашпас, чүгле дүрген айтыржыптар, чоок улузувусче эки бис деп дамчыдыптар, ол-ла.
Ол үеде эң-не берге чүүл – ажы-төлүвүс-биле эвес бис. Ада-иези, бис, оларның чанында эвес деп бодаары дыка берге…» — деп, дайынчы ава эң-не берге үелерин сактып чугаалаан.
АЖЫ-ТӨЛҮМНҮҢ АДАЗЫН КААП ШЫДАВААН МЕН
Дайынчы кижи байдал кандыг-даа болза, багай медээлерге белен турар ужурлуг. Эрткен чылдың сентябрь айда багай медээ келген. Омак-биле айыыл-халап болган.
Омак Дажы дайынчы даалгалар күүседип тургаш, маадырлыы-биле мөчээн. Дайын шөлүнден ооң мага-бодун уштур арга чок болган. Ынчан ол эжиниң мөчүзүн дилеп тывары-биле ынаар чоруур ужурга таварышкан. Ол дугайында Айдысмааның чугаазы мындыг: «Шериг кезектеривис аразы ырак эвес турган. Ынаар баарда, албан командылалдың шериг дужаалы-биле чоруур апаар сен. Ийи аңгы шериг кезээнге турган болгаш, меңээ шериг дужаалы чок турган. Ынчангаш ам уштуп албас болзумза, ону кажан-даа көрбес мен деп билипкеш, чорупкан мен. Чуртталгамның чартыын чурттап эрткен ажы-төлүмнүң адазын хары черге каап шыдаваан мен.
Дораан болдунмайн турза-даа, аңаа чеде бээримге, Омактың эштери оолдар меңээ дузалашты. Ийи хонук дилээш, овааланган черден тып алдывыс».
ЧАМДЫК ЭРЛЕР БЕЗИН ШЫДАВАС…
Тускай шериг операциязының киржикчизи Айдыс Монгуш: «Айдысмаа-биле телеграм каналда бөлүк таварыштыр таныжып алган бис. Аңаа дайынчылар аравыста дуржулгавыс солчуп турар бис.
Бодумнуң дуржулгамдан билирим, мындыг байдалда чамдык эр улус безин шыдавас боор — ашаан дилеп тургаш, мага-бодун тып алыры. Дуржулгалыг дайынчы кижи мен безин бодумнуң командиримниң мага-бодун 3 хонук дилээш, ужулган мен, а Айдысмаа чаңгыс катап чорааш, тып алды».
«Идегел» автономнуг коммерциялыг эвес организацияның тургузукчузу Мира Балчый: «Ис чок читкен ТШО дайынчыларын дилээр сорулгалыг организацияны тургузуп ап турувуста, Айдысмаа Аясовна биске дыка дузулажып турган. Ол кажан-даа бистиң дилээвистен ойталавайн турган. Мээң билирим, бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс ТШО-га чеде бээрге, эки хамаарылгазын көргүзүп, деткимчезин көргүзүп турган».
Кажан чурттуң Президентизи-биле ужуражылга соонда күрүне баштыңы Айдысмааны ТШО зоназынче ам чорбазын дилээн. «Силерниң ажы-төлүңер бар-дыр, оларны бут кырынга тургузар херек. Авазы чанынга турар ужурлуг» — деп, Владимир Путин чугаалаан.
«Мээң шериг эмчизи даалгам доозулган. Ам ажы-төлүвүстү кижизидер улуг харыысалга менде онаашкан. Ие болгаш дайын хоочуну кижи болганымда, шуптувуска тайбың дээрни күзедим» — деп, Айдысмаа байырлажып тура чугаалаан.
Айдысмаа Монгуштуң чугаазының соонда Анна Цивилёва ужуражылгага келген херээженнерниң көвей кезии «берге салым-чолдуг» болганын демдеглээн, ынчалза-даа олар боттарының ачы-буянын, энерел-сеткилин салбааннар. «Олар берге байдалдарны чүгле шыдажып эртер күштү тыпкан эвес, а чүс-чүс, муң-муң өске кижилерге дузалажыр күштү тыпкан- нар» — деп, ол демдеглээн.
А. СОЯН белеткээн.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден болгаш интернет четкизинден алган.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27
