Чылдың-на декабрь 3-те Инвалидтер хүнүн бүгү делегейде демдеглеп турар. Бо хүн байырланчыг эвес-даа болза, чанывыста кадыы кызыгаарлыг кижилер чурттап турар, оларга кичээнгей салыры, деткиири бистиң хүлээлгевис деп чүүлдү сагындырып турар хүн-дүр.
Декабрь 3-түң хүнү мээң база байырлалым апарган. Чүге дизе ийи чыл бурунгаар хамчыктыг ковидтиң хайындан караам көөрү баксыраан соонда, инвалид эрге-байдалдыг кижилер санынче кирдим. Республиканың Караа көрбестер ниитилелинге тургустунуп алгаш, бодум ышкаш караа көрбес инвалид өөрүм-биле чылдың-на бо хүннү бир онзагай демдеглеп турар апардым.
Кадык чуртталгадан көңгүс өске делегейде келген ышкаш болдум. Ниитилелде караа шуут көрбес азы көөрү багай эш-өөрүмнү аарыынга чалынмас, амыдыралче чүткүлдүг, езулуг тура-соруктуг кижилер-дир деп магадап көөр-дүр мен. Республиканың караа көрбестер ниитилелиниң даргазы Аңгыр Байыр-оолович Хертек, хоорайның караа көрбестер ниитилелиниң удуртукчузу Геннадий Биче-оолович Монгуш болгаш оларның командазы үр чылдарда бо ниитилелди билдилиг башкарып турар. Неделя санында клубувуска «Сеткил сергедир среда» хүнүнде шупту чыглып алгаш, аравыста хөөрежип, бир-ле солун хемчег, оюн-тоглаа организастап, сагыш-сеткиливисти ажыдып, сергедир чаңчылдыг бис. Кайгамчыктыг алдарлыг композиторувус Данзын Кертик-оол бисти ыры-хөгжүмү-биле сергедип хөгледир. «Эне-Сай» ансамбливис республиканың хоочуннар интернаттарынче, «Серебрянка» санаторийже удаа-дараа үнүүшкүннерни кылып, оюн-тоглаазын бараалгадып турар. Чолаачывыс Орлан Сайын дыка солун, хөглүг-баштак, ол ансамбльдиң киржикчизи. Хоочун библиотекарывыс Урана Кара-ооловна Ооржак коллегалары-биле биске делегей болгаш чурттуң медээлерин таныштырып, чогаалчылар болгаш артистер-биле ужуражылгаларны эрттирип турары дыка солун. Чеже-даа кадыы чегей болза, чуртталгага ынак, аарыг-аржыкка дүжүп бербес мындыг кайгамчык кижилерге бүргедип алгаш, олардан чыда калбайн, күзелдиим-биле барып тур мен.
Караа көрбестер ниитилелиниң деткикчилери хөй. Ылаңгыя Кызыл хоорай чагыргазы байырлалдар санында дузазын көргүзүп турар. Бо чылдың ноябрь 13-те Караа көрбестер хүнүнде хоорайның мэри К.Б. Сагаан-оол байыр чедирип келгеш, найысылалда чаа туттунуп турар «Мөңгүн» микрорайоннуң бир бажыңынга караа көрбестерниң ном саңын тургузар дээн медээзи бисти дыка өөрткен. «Чаңгыс демниг Россия» партиязының депутаттарының деткимчезин база үргүлчү көрүп тур бис. «Роза ветров» чечектер садыы байырлал санында боодал чечектери-биле бисти өөртүп турар.
Инвалид кижилерге күрүне канчаар-даа аажок улуг сагыш салыышкынны кылып турарын бодум мындыг байдалга келгеш, көрүп тур мен. Ылаңгыя Россияныӊ социал фондузунуӊ Тывада салбырыныӊ ажылдакчыларының инвалид кижилерге эки хамаарылгазын демдеглекседим.
Бо фондунуң ачызында инвалидтер чүгле санаторий-курорттарга дыштанып турар эвес, кадыы кызыгаарлыг кижилерге тускай даянгыыштар, коляскалар, оруннар, хан базыышкыны база чигирин хынаар аппараттар, «чугааланыр» номнар, дыңнаар аппараттар дээш өске-даа чугула херек тускай техниканы халас берип турар.
Бо буянныг албан черинде аарыг кижилерге дыка кичээнгейлиг специалистер ажылдап турар. Оларга фондунуң удуртукчузу Часкал Викторовна Дараа, социал программалар консультантызы Азиана Май-ооловна Самдан, социал программалар килдизиниң эксперти Айзана Мергеновна Донгак, социал программалар килдизиниң начальниги Чойгана Кирилловна Хертек, клиентилер албанының консультантызы Аржаана Геннадьевна Доржу, башкарыкчы специалист Жанна Онер-ооловна Соян хамааржыр. Фондунуң ажылдакчылары аарыг-аржык кижилер үе-шаанда эмнээшкинни эртип, кадыын санаторий-курорттарга быжыктырып алзын дээш, бүгү-ле аргаларны кылып турар. Оларга улуг-бичии инвалид өөрүмнүң мурнундан черге чедир мөгейдим.
Фондунуң Тывада салбырының специалистериниң медээзи-биле алырга, чүгле бо 2024 чылда Анапа, Кавказтың Ессентуки, Кисловодск, Москва облазының «Сосны», Хакасияның «Шира», Тываның «Серебрянка» база өске-даа санаторий-курорттарже ниитизи-биле 839 путёвканы инвалидтерге халас берген.
Бо чылдың октябрь айда Республиканың Караа көрбестер ниитилелинден 6 кижи Москва облазында «Сосны» деп санаторийге халас дыштангаш келдивис. Аңаа 18 хонук дургузунда кадыывысты быжыктырып, эмнээшкиннер ап, арыг агаарга дыштанып алыр аас-кежиктиг болдувус.
Бир онзазынган чүүлүм – волонтёрлар баарда, кээрде-даа, бисти уткуп-хүлээп алгаш, чедер черивиске чедирип, үдеп каар болду. Ол дээрге-ле база күрүнениң инвалидтерге кичээнгей салып турарының бир херечизи-дир. Санаторийниң ажылдакчылары база бисти чылыг-чымчак уткуп-хүлээп алган. Ылаңгыя санаторийниң администратору Наталья Петровна Мишина дыштаныкчыларга эвилең-ээлдек, психолог терапевт эмчи Виктория Вячеславовна Субботина кижи бүрүзүнге дыка кичээнгейлиг, кижиниң бүгү бодун шинчилеп, хынааш, кандыг эмнээшкин эрттерин сүмелээр. Массаж кылыр Николай Константинович Прутников алтай уктуг, тываларга хамаарылгазы эки, дыка сонуургаар. Ооң карааның көөрү багай, спортчу тургаш, кемдээшкин алган. Карааңар камнап чоруңар деп катап-катап чагып сургаар.
Эмнээшкиннер соонда янзы-бүрү солун хемчеглер, оюн-тоглааны курорттуң ажылдакчылары организастап турду. Дыштаныкчыларның сонуургалының аайы-биле билльярд, теннис, шыдыраа дээш шупту бар. Муңгарап, чалгаараар-даа чай чок сен. Москвадан чаладып келген артистерниң оюн-көргүзүүн магадап көрдүвүс. Таныштырылга кежээзинде Липецк облазындан, Нижний Новгородтан келген бөлүк дыштаныкчылар-биле таныштывыс. Национал идик-хевивисти кедип алгаш, Тывавысты таныштырдывыс: хоочун эмчи Олег Николаевич Бегзи шүлүк номчаан, Өвүрден Аяна Тюлюш биле мен «Голубая Тува» деп ырыны ырлааш, Тыва дугайында буклеттерни үлеп бердивис.
Курорттуң турар чери дыка чараш, хадылар бүргээн чурумалдыг чер. Ооң төөгүзү 1974 чылда эгелээн – караа көрбес уругларны өөретпишаан, эмнээр чер кылдыр тургустунгаш, оон карак эмчилериниң билиин бедидер чер кылдыр ажыттынгаш, чоорту Бүгү-эвилелдиң караа көрбестер ниитилелиниң профэвилел кежигүннериниң эмненир чери апарган. Бо санаторийниң өске дыштанылга черлеринден ылгалы – чүгле карак аарыгларын эмнеп турар. Россияда карак эмнээр талазы-биле чаңгыс-ла санаторий ол. Күрүнениң ачызында мындыг онза черге дыштаныр аргалыг болдувус.
Байырлалывыс таварыштыр инвалид өөрлеримге быжыг кадыкшылды күзевишаан, Тываның Чазаанга, ТР-ниң Кадык камгалалынга, Социал фондунуң Тывада салбырынга өөрлерим мурнундан четтиргеним илередип мөгейдим.
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, хоочун журналист.
Арслан Аракчааның тырттырган болгаш Караа көрбестер ниитилелиниң архивинден чуруктар.
«Шын» №93 2024 чылдың декабрь 4
