Ат-сураглыг "Аян" ансамбли тургустунуп келгеш-ле, хөйнүң сонуургалын болгаш хүндүткелин чаалап алганын билир бис. Ленинград хоорайга өөредилге эрткеш, чаа программалыг концертин көргүскен соонда, чоннуң ынакшылы ооң кежигүннерин дораан бүргей алган дизе, хөөредиг болбас. Алдар-аттыг артистеривис Олег Сарыглар, Кайгал-оол Ховалыг, Кежиктиг Демир-оол, Михаил Айыжы, Галина Сюрюн, Надежда Шойгу оларны танывас, билбес кижи Тывада чок. Каш-ла хонгаш, бо айның төнчүзүнде, "Аян" ансамбли дөртен беш харлаар. Юбилейлиг концертин ансамбльдиң үндезилекчилери болгаш оларның салгалдары көрүкчүлеринге бараалгадыр. Ону чонувус четтикпейн манап турары чугаажок.
Бөгүн юбилей бүдүүзүнде "Аянның" база бир хоочун кежигүнүнүң дугайында тодаргайы-биле таныштырар бодап ор мен, чүге дизе бо биче сеткилдиг ыраажы, хөөмейжи Тыва чуртун, төрээн чонун, ооң ыр-шоорун, сыгыт-хөөмейин алдаржыдар үүле-херекке үстүнде ады кирген артистеривис-биле бир дөмей бүгү күжүн, салым-чаяанын бараалгаткан. Төрүмелинден оожум-топтуг аажы-чаңныг, көскүлеңнээр сеткил чок кижилер турар боор ийик чоп, ол шак-ла ындыг кижи. Кым деп бодаар силер чээ?
Арбай-оол Хертектиң чуруун көргеш, дораан танып олур боор силер. Ийе, чугаа бо ыраажы-хөөмейжиниң дугайында. Ол Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурга хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң дун оглу болуп төрүттүнген. Чеди ажы-төлдүң авазы аарый бээрге, улуу Арбай-оолду кырган-авазы Дүкей Дондуповна биле кырган-ачазы Араптан Боолукпайович Хертектер өстүрүп, кижизиткен. Ажыл-иштиң кандыызындан-даа чалданмас, шалып-кежээ оол болуп өзүп келген. Школа дооскаш, механизаторлар курузунга өөренип алгаш, "Тээли" совхозка трактористеп ажылдай берген. Кызымаккай, олут орбас аныяк оол 1979 чылда ВЛКСМ ТК-ның "ЗОЛОТОЙ КОЛОС" деп хөрек демдээ-биле шаңнаткан. А шериг албан-хүлээлгезин Улан-Удэ хоорайга эрттирген. Хову-шөлге ажыл үезинде-даа, солдат эш-өөрүнүң аразынга-даа, ыр-шоор, сыгыт-хөөмейин салыптар чаңын салбайн чораан.
1982 чылда аныяк кижиниң салым-чолунга онзагай болуушкун болган. Тываның күрүне филармониязынга шилилгелиг мөөрей чарлаттынган. Уран чүүлге ынак аныяк эр аңаа киржип, бодун шенээр деп шиитпирлээн. Мөөрейге сыгыт-хөөмейи-биле киришкеш, шилилгени чииги-биле эрткен. Ынчалдыр Арбай-оол Хертек "Аян" ансамблиниң ыраажызы апарган. Коллективи-биле Москвага чедип, пластинкага ырыларны-даа бижиткен. Арбай-оол Хертектиң сыгыт-хөөмейи база олче кирген. Ол бүгү салым-чаяанныг аныяк кижини улам чалгынналдырганы чугаажок. "Аян" ансамбли Россияның бүгү хоорайларын кезип, Тываның хоорай, суурларын эргип, ады-сураа улам алгаан. Арбай-оол Хертек игилге ойнавышаан, сыгыт, хөөмейин бараалгадып турган.
Амыдырал аайы-биле 1984 чылда чаңгыс классчызы Анна Салчак-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеш, ансамблинден үнер ужурга таварышкан. Бай-Тайга кожууннуң Найырал сумузунуң көдээ Культура бажыңынга ажылдай берген. Көдээ клубтуң методизи Республиканың улусчу чогаадылга төвү-биле сырый харылзаалыг ажылдап турган. Россияның кайы булуңунда, кайы хоорайында аас чогаалынга мөөрей, фестивальдар болу бээр-дир, төптүң удуртулгазы Арбай-оол Хертекти ол хемчеглерге киириштирери-биле сургакчыладып чорудуптарга, шаңналдыг черлерден ол чыда калбас болган. Чижээлээрге, Москваның тургустунганындан бээр 840 чыл оюнуң байырлалы, ол-ла Москвага 1987 чылда Кыш үделгезиниң байырлалы, янзы-бүрү концерттер дизе-ле, хөй хемчеглерге киришкеш, лауреат, дипломант аттарны ап, бедик шаңналдарлыг чанып кээри чаңчыл апарган. Ниитизи-биле чугаалаарга, чеже край, областарга чедип, уран талантызын ол бараалгатпаан дээр. Бир катап Ленинград хоорайга хөгжүм фестивалы болуп эрткен. Аңаа Татарстандан, Саха-Якутия Республикадан артистер хөйү-биле киришкен. Олар боттарының уран чүүл шинчилекчилери-биле кады киржип кээр, а Арбай-оол Хертек чааскаан четкеш, сыгыт-хөөмейи-биле хөйнүң кичээнгей, сонуургалын чаалап ап, шаңнал-макталдыг ээп кээр боорга, удуртукчулары безин магадаар. Ооң бир чижээнге, Москва хүнүнге тураскааткан "Я люблю тебя, Россия" деп ыры мөөрейинге киришкеш, 1987 чылда "РСФСР-ниң уран чүүлүнүң лауреады" деп атты алганын хамаарыштырып болур. Ындыг лауреат, дипломант болган шаңналдары дыка хөй.
1990 чылда "Чалыы назын" эстрада цирк бөлүүнге катап-ла Кызыл хоорайга филармонияга ажылдай берген. Цирк артистери эштери-биле Казахстандан бээр чедип, цирк программазын, сыгыт-хөөмейн бараалгаткан.
1995 чылда А.А. Хертектиң салым-чолунга база бир кайгамчык арын немешкен. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери-биле кады Украинаның Ровно, Дубно хоорайларынга чедип, Улуг Тиилелгеге тураскааткан байырлалга хөөмей-сыгыды-биле киржип, хары черде кара бажын салган чаңгыс чер чурттугларының чевээнге чедип, күдүк базып мөгеер аргалыг болганынга ол чоргаарланып чоруур. Тываның күрүне филармониязындан ат-сураглыг артистер Донгак Монгуш, Алексей Оюн олар танцы-самын күүседип турда, Арбай-оол Хертек фонограммазын таарыштырып берип, операторнуң хүлээлгезин күүседип четтигип турган.
Өөнүң ишти Анна — кайгамчык уран-шевер даараныкчы. Ооң авазы база аажок шевер чораан. Уруу авазын дөзеп алганы ол. Кады төрээннериниң ажы-төлү өгленгенде, оларның куда-доюнда аажок чараш тыва тоннарны Анна Октябрьовна кашты-даа даарап шыдаар. Кады төрээн акызы Александр Октябрьовичиниң хеймер оглунуң кудазында барган улус угбазының өг-бүлеге белек кылдыр даарап берген (дуңмазынга, кеннинге, уругларынга) тыва тоннарын чарашсынып ханмас болган. Эжи дээш сагыш човап чоруур, аңаа ынак сеткилин бо сөстерден ылап тода билдим. "Мен Москвага азырап алган оглувус (чээнивис) эмнедип, чартык чыл дургузунда ооң чанынга турар үемде, Арбай-оол ажы-төлүн боду азырап, өөредип-кижизидип, бергелерге торулбас, арага-дары ишпес боорга, ажы-төлүм дээш сагыжым дыш чордум" — деп, Анна Октябрьовна өөрүп чугаалаар. Кадыы кошкак оолду эмнедип, эки өстүрүп турары дээш ТР-ниң Өг-бүле болгаш ие-чаштар талазы-биле агентилелдиң даргазы турган Н.К.-К. Ховалыг Хүндүлел бижикти Хертектерге тывыскан. "Чаа амыдыралче орук" ("Путь к новой жизни") деп инвалид ажы-төлдүг өг-бүлелер аразында мөөрейге киришкеш, 1-ги чергениң дипломун чаалап алган уттундурбас төөгүзү база бар. Уруглар эргелериниң талазы-биле ТР-ниң бүрүн эргелиг төлээзи С.Н. Аракчааның ат салганы Хүндүлел бижик база ТР-ниң Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң өөрүп четтириишкинин бо өг-бүле алган. Мындыг бот-бодунга ынак, өөрүшкү-муңгаралды деңге үлежип чоруур, бот-бодунга шынчы кижилер аас-кежиктиг болбайн канчаар. Оларга Москвада Өг-бүле чылының организакчыларының комитеди 2023 чылда "Ынакшыл болгаш шынчы чорук" медальды тывысканы анаа таварылга эвес болдур ийин.
Хертектер дөрт ажы-төлдүг. Оларның хеймер кызы Алена Хертек Тываның күрүне университедин алдын медаль-биле дооскан. Эки өөредилгези, идепкейжи чоруу дээш ТывКУ-нуң ректору О.М. Хомушку Аленаның ава-ачазынга өөрүп четтириишкинниң бижиин чорудуп-даа турган. Алена ам Кызыл хоорайның өөредилге департаментизинде ажылдап турар.
Оолдары Аян, Саянны кырган-авазы ынчаар ансамбльдер аттары-биле адаан. Олар техикум доозуп, автомеханник-шофёр болганнар. Уруглары Айлана, Алёна ТывГу доосканнар. Бөгүнде Хертектерниң ийи кызы, ийи оглу — кайызы-даа өг-бүлелерлиг, ажы-төлдүг. Уйнуктарының саны тос четкен.
Кызыл хоорай чагыргазының организастап эрттирип турганы хемчеглерге Хертектер ам-даа идепкейлиг киржип чоруур. 2017 чылда "Енисей" Культура бажыңынга эрткен өг-бүлелер мөөрейинге Хертектер "Өг-бүлениң чаңчылдары" номинацияга тиилекчи болган. Күш-ажылдың хоочуну. Бай-Тайга кожууннуң Ээр-Хавак сумузунуң хүндүлүг хамаатызы Арбай-оол Хертек бо хүнге чедир найысылалда ажылдап-чурттавышаан, уран чүүлчү ужуражылгаларны (хоочуннар бажыңынга, аңгы-аңгы школа, техникумнарга) удаа-дараа эрттирип, организастажып чоруур.
/ Светлана БАЛЧЫР,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, "Шынның" хоочуну.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26