ТАР үезинде пролетариаттың улуг баштыңчызы, делегейде хосталгага ынак кижилерниң өңнүү болгаш башкызы В.И. Ленинге хүндүткел кылдыр Бии-Хем биле Каа-Хемниң белдиринде дагны Ленин деп адааш, даштар-биле ырактан-на номчуттунуп көстүп турар кылдыр улуг хемчээлдиг үжүктерни кылып бижээш, агарты чугайлап каан турган. «Ленин» даавыс улуг ССРЭ буурап дүшкүже чедир бедик адын салбаан.
1949 чылдың төнчүзүнде, бежен чылдарның эгезинде ВЛКСМ Кызыл хооркомунуң бюрозунуң шиитпирин езугаар ырда кирген төөгүлүг Дөгээ даан Ленин кылдыр адаар дээн.
Дагга Ленинниң адын бижиир чугула материалдарны чедирип алгаш, «Ленин» деп сөстү даштар-биле бижээш, чугайлаар бо харыысалгалыг ажыл Кызылдың башкы, эмчи училищелериниң, көдээ ажыл-агый техникумунуң комсомол комитеттеринге онаашкан.
Бистиң башкы училищезиниң сургуулдары башкывыс Н.А. Мистрюкова болгаш өске-даа башкыларывыстың удуртулгазы-биле бир суббота, улуг-хүнде ол ажылды кылган бис. Херек даштарны, чугайны машинага чүдүргеш, чедер черге чедирип алгаш, оон боттарывыс чүъктеп дажыглап тургаш, дагның шыпшык бажынга чедирип алган бис.
Бүгү ажыл сагыш-сеткилдиң ханызындан күүсеттинип, эң-не кижизиг, буянныг кижиниң мөңге чырык адынга тураскааткан бедик харыысалгалыг ажыл бүдүрүп турарывысты ханызы-биле медереп билип турган бис.
Аңаа башкыларывыс сургуулдардан аңгыда, ВЛКСМ Кызыл хооркомунуң секретарьлары база киржип, ажылывысты дорт удуртуп турган.
Бо чүүлдү «Шын» солунга ынчангы үеде башкы училищезиниң сургуулу 1949 чылда бижээн. Солуннуң ужу орулганындан ооң автору билдинмес. Оон бээр 75 чыл эрткен-дир. Кым ирги? Баажызы чок тывызык…
Партияның болгаш күрүнениң көскү ажылдакчызы, ССРЭ-ниң күрүне шаңналының лауреады, Тываның улустуң чогаалчызы, социалистиг күш-ажылдың Маадыры Салчак Калбакхөрекович Тока орук демдеглелдеринде мынчаар бижээн:
«ТУ-154» деп улуг агаар корабли Элегес-Аксының кырындан ээпкеш, Улуг-Хемни кешкеш, «Ленин» деп бижип каан Дөгээ дагның кырынче улам көдүрлүп, буурул баштыг Саян даанче углапкан. Улуг чурттуң чүрээ Москваже ужуп олурарывыс ол. Ырда кирген Дөгээ даан Ленин деп тываларның адап кааны таварылга эвес болгай. Ол дээрге Саян ындында Улуг-Хемниң эриинде, Азия диптиң төвүнде чурттап турар тыва чоннуң улуг баштыңчы Ленинге хүндүткели-дир».
Тываның даглар чоогунда турар суурларның дагларынга «Ленин» деп бижээш, агарты чугайлап турганы С.К.-Х. Токаның «Азия диптиң төвүнде чурттап тыва чоннуң улуг баштыңы Ленинге хүндүткели-дир» дээнин тодаргай бадыткап турар. Ооң база бир илерели – Тыва Республиканың чурттакчылыг суурлар бүрүзүнде Ленин аттыг кудумчулар. Бистиң кожуун төвү Тээлиниң төп кудумчузунуң ады база Ленин.
Амгы Дөгээ даа
Дөгээ дааның кырында, эң бедиинде тургузуп каан кайгамчык улуг кылаң, алдын- сарыг бурган саадап олурар, холунда улуг сава тудуп алган. Көрүштүүн, чаражын канчаар, бүгү боду алдындан бүткен. Шынап-ла, караны базар, тыва чонну камгалаар, карактаар, камгалакчы улуг алдын Будданы Дөгээ дааның кырында кылган.
Ону ынчаар кылып, бүдүрүп алыры белен эвес. Бо улуг ажылды архитекторлар, скульпторлар, тудугжулар дээш хөй-ле кижилер бир дем-биле кылып тургускан. Бо бүгү буянныг ажыл-херекти Буян башкы удуртуп, башкарып тургаш, кылдырганын билир бис.
Ам бо хүннерде Дөгээ даа кызычыларның, аалчыларның кичээнгейин хаара тудар, бир онзагай дыштанылга чери апарган. Дөгээ дааның кырынче чүгүрүп үнер маргылдаа, оюн-тоглааларны эрттирип турар. Ылаңгыя Шагаа байырлалында Дөгээ дааның кырында Будда бурганның алдын тураскаалының чанынга саң салып уткуур апарган.
Седип-оол ИРГИТ.
Тээли суур.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №63 2024 чылдың август 21
