Тыва телевидениениң хоочуну, ооң эң баштайгы тыва дылга диктору Дыдый Давааевна Сотпаны республикада танывас кижи чок боор. Ооң дугайында Россияның алдарлыг журнализи Н.М. Антуфьеваның “Азия төвүнүң кижилери” деп номунуң V-ки томунда Тываның болгаш Россияның журналистер эвилелиниң кежигүнү С.М. Ондур делгереңгейи-биле 2013 чылда бижээн. Ону интернеттен база номчуп болур.
Бо удаада, чүгле тыва телевидение эвес, а ниитизи-биле массалыг информация чепсектеринде тыва дылдың байдалын эскерип көрүп орар, аныяк салгалдарга арга-сүмезин берип чоруур хүндүлүг хоочунувуска сөс бээринге июнь 12 — Тыва телевидениениң хүнү чылдагаан болду.
— Чылдың-на бо хүн чоокшулаарга, эгин-кожа кады ажылдап чораан эш-өөрүмнү сактып кээр мен. Телевидениениң профсоюз даргазы С.Д.Кондинкин баштаан редакторлар, режиссерлар, дикторлар, инженерлер, кино-теле-операторлар, өг-бүлелери, ажы-төлү-биле чылдың-на июнь 12-де Телевидение хүнүн демдеглээр дээш сарыг автобузувуска долдур олурупкаш, Кара-Хаак чоогунда хем кыдыында доктаамал шөлүвүске баргаш, янзы-бүрү спортчу маргылдааларны, викториналарны ыр-шоорлуг эрттирер турган бис. Чанып чоруурда, богувусту шоодайлап алгаш, орук-ара хоорайның контейнерлеринче октаптар бис.
Телевидение дээрге янзы-бүрү мергежилдиң чогаадыкчы ажылдакчыларының коллективи-дир. Амгы үеге деңнээрге, ынчан техниктиг байдалы элээн бөдүүн-даа турган болза, коллектив кежигүннериниң аразында найыралы дыка быжыг турган, бот-боттарынга кичээнгейлиг, хей-аъттыг, чаңгыс сорулгалыг турган. Чүге дээрге чаа ажыттынган телевидениениң чогаадыкчы болгаш техниктиг ажылы аныяктарга сонуурганчыг турганы-ла боор. Чеди хонгаш-ла, летучка хуралга коллективтиң ажылын сайгарып түңнээр турган. Хурал соонда чамдыктарывыс химиренип, а чамдыктары муңгаргай-даа үнүп кээр турган.
Телевидение чогаадыкчы ажылдакчыларның өзүлдезинге улуг рольдуг. Тыва телевидениеге чээрби ажыг чылдар иштинде ажылдап чораан журналистерден сураглыг улуг чогаалчылар, даргалар үнген. Чижээлээрге, Россияның хүндүлүг радизи, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, прозачы, шүлүкчү, драматург, Улустуң чогаалчызы Шаңгыр-оол Монгушевич Суваң.
Ол ышкаш Тываның болгаш Россияның журналистер эвилелиниң кежигүнү, Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы, Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, шүлүкчү, чогаалчы Саяна Май-ооловна Өндүр. Ооң 2016 чылда бижээн чогаалының (“Долина царей”) кезээнден, “Хүннүң дамды чинчилери” деп легенданы калмык режиссер Борис Манжиев В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының сценазынга тургускан. Ук шиини ооң соонда 2022 чылда Москваның Маяковский аттыг театрынга база көргүскен. Ол шииниң утказы, дерилгези, костюму, артистерниң ырлап-танцылап турар талантызы көрүкчүлерниң улуг сонуургалын болдурган. Ол дугайында Россияның массалыг информация чепсектеринге бижип-даа турган.
Телевидениеден база бир депшип үнген кижилерниң бирээзи, Тывадан чоннуң сенаторлуг болганывыска чоргаарланмас аргажок. Совет Федерацияда сенатор Дина Ивановна Оюн бодунуң чогаадыкчы кызымаккай ажыл-ижи-биле Тывадан дашкаар Россияда база сурагжып, ажылдап чоруур. Ажылының аайы-биле Тыва чуртунга чедип кээп, бөдүүн чон-биле доктаамал ужуражып, сүмележип, оларга дузазын көргүзүп чоруур.
— Телевидение хүнү июнь он, он ийиде деп чугаалап олур силер, ам херек кырында ону чүү деп бодаар силер, Дыдый Давааевна?
— Ону мен база элдепсинер мен. Ол айтырыгны “Тыва” КТРК-ның директору А. И. Чымбадан айтырарымга, “документизи тывылбаан” дээр чорду. Оннуң-даа, он ийиниң-даа хүнүнде болурга, телевидениениң бодунуң чүзү-даа өскерли бербес, эмеглежип, эгелеп тургусчуп каан телевидениевис ол-ла хевээр чоннуң экраны болуп төөгүге артар.
Чүге ону чугаалап тур сен дээр болза, телевидение ажылдакчылары үстүнде чугаалааным ышкаш, чылдың-на июнь он ийиде Кара-Хаак чоогунга барып демдеглеп, дыштаныр чаңчылдыг турган бис. Ооң база бир бадыткалы чүл дизе, 1966 чылда телевидение ажылдай бергенде, телевидение, радионуң ынчангы кол инженери Александр Калзанович Иргит, мээң коллегам С.Д. Кондинкин-биле “июнь он ийи” дугайында, чугаалажып олурда, дыңнаан мен. А.К. Иргиттиң чугаазы-биле алырга, тыва телевидение ажыттынган дугайында күрүне актызынга ат салган кижилерниң бирээзи база ол болуп турар хире. Ынчангаш ол хүнден эгелээш-ле, биске июнь 12 – Телевидение хүнү апарган. Ол хүннү улуг Совет күрүневис сандарап, коммунистиг партия дүшкүже чедир телевидение коллективи демдеглеп келген чүве.
— Сөөлгү чылдарда массалыг информация чепсектеринде тыва дылдың байдалы, ажыглалынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
— Бөгүн маңаа чүгле телевидение дугайын чугаалаайн. Совет үеде бижик-билиглиг кижи бүгүдези номчуттунарынга, номга ынак чораан. Ооң ачызында тыва дыл, тыва чугаа сайзыраңгай турган. Амгы үениң массалыг информация чепсектеринде тыва дылды канчаар ажыглап турарын ажылдап чораан чаңчылым аайы-биле радио болгаш теледамчыдылгалардан көрүп дыңнай бээр мен. Телевидениеге хамаарыштыр алыр болза, ында ажылдап турар аныяк корреспондентилерде кызымак, ажылынга чүткүлдүг улус хөй-дүр. Техниктиг депшилге үезинде чурттап турар-даа болзувусса, тыва дылывыстың арыының дугайында айтырыг ылаңгыя телевидениеге бир дугаар черде турар ужурлуг (ооң дээштииниң дугайында чугаа чоруп турар). Мээң үемде болза, эфирже үнер материал бүгүдезин кол редактор хынап көөр, оон летучкага ук дамчыдылгаларны сайгарар турган. Амгы үеде база шеф-редактор бар-дыр. Ол дарганың ажылы кошкак деп чүвени телеэкранда көргүзүп турар медээлерден-даа көрүп болур.
Чижээлээрге: Улуг-биче корреспондентилер “үне чок” деп сөстүң утказын билбезинден азы анаа кичээнгей чок болганындан ирги бе (19.05.2022 ч. «Тыва черде»). Музейде даш чонукчуларының дугайында чугаа чоруп турар: “Даштан үне чок экспонаттарны делгээн” – дээн (24.11.2021 ч. «Тыва черде»). База бир чижек, “фронтучу Борис Борисовичиге волонтерлар үне чок дузаны чедирген” – дээн.
(22.03.2022 ч. база-ла «Тыва черде») Ростислав Кенденбильдиң чүс чыл болган оюнга тураскааткан дамчыдылгадан “композитор үне чок чогаалдарны арттырган” – дээш оон-даа ыңай. “Үне чок” деп сөстү чылдан чылче, айдан айже катаптавышаан, “үнелеп четпес” дизе шын болгу дег.
(28.12.2022 ч. «Тыва черде») “Мөгелер тутчааш” – “тудушкаш” дизе, (22.07.2022 ч. «Тыва черде») “Чөөн-хемчикке болган Наадымга 14 борбак мөгелер хүрешкен” – “борбактың” орнунга “он дөрт-ле” мөге дизе.
(08.03.2022 ч. «Тыва черде») “Элдиг-Хемде аныяк малчыннарның бызааларының хөй кезии оолдар болган” – хөй кезии эр бызаалар болган дизе. Шак мындыг янзылыг оон-даа өске частырыгларны маңаа хөйү-биле уламчылап болур. Катаптап турар частырыглар дээрге-ле корреспондент кижиниң тыва дылынга хүндүткел, хумага чогу деп билир апаар. Телевидениеде ажылдап турар мен деп бодавайн-даа турар, харыысалга чогу ол-дур. Тыва дылдың арыг эдилелиниң дугайында айтырыгны садиктерден эгелээш, Чазак деңнелинге чедир доктаамал көдүрүп турда, барып-барып эң дээштиг дээн массалыг информация чепсээ – телевидениениң ажылдакчылары чугаа-домаанга бо хире харыысалга чок, кошкак болурга, ону чүү дээрил? Частырыг кылбас кижи чок, ону чыл чылы-биле катаптавайн, эдип алза.
(22.04.2022 ч.) “Тыва черде” деп дамчыдылгада сюжет: “Мээң өгбелерим– мээң чоргааралым” деп чугаа чоруп турда, хенертен Москвадан В.В. Путин көстүп келген олурар-дыр. Режиссер кижиниң кичээнгей чогу, ажылынга харыысалгазының кошкаа-дыр деп билир чордум. В.В. Путин боду күш-биле экранче үне халып келбес-ле болгай, чеже-даа техниктиг депшилге үезинде чурттап турзувусса, автоматтарга дириг кижиниң контролю черле херек эвес бе?
Делегейде мөңге чүве чок. Кажыыдал дугайында медээлерни дамчыдып турар үеде, ону номчуп турар кижиниң үнүнүң аяны хүн бүрүнүң тайбың медээлеринден ылгалдыг, далажып, дүрген номчувас. Ол үеде кажыыдалды номчаан соонда, 8–10 секунда иштинде караңгы экранга доктаашкын турар, ол төөгүден келген, чүгле тывалар эвес, а кижи төрелгетенниң чаңчылы-дыр. Амгы үеде мөчээн кижи дугайында медээлерни номчуп турары, өске тайбың медээлерден ылгал чок, дүрген-дүрген номчупкаш, дараазында медээлерже кандыг-даа доктаашкын чок, ол-ла темп-биле уламчылап номчуй бээр, чок болза, ол дораан биеэги-ле чай, кыш чок чоруп турар унтылар дугайында чарлалын дораан салыптар боор-дур.
— Совет үениң база амгы үениң теледикторларының, башкарыкчыларының аразында ылгалы бар боор-дур бе, Дыдый Давааевна?
— Чок боор бе, бар. Чүге дээрге совет үеден ылгалдыг сайзыраңгай эртем-техниктиг депшилгелиг үеде чурттап тур ышкажыл бис. Ол үеде дикторларның кедер хевин сезон аайы-биле база дамчыдылгаларда жанр аайы-биле кеттинер деп, башкыларывыс сүмелээр турган. Чижээлээрге, медээлерге эмин эрттир чиңгир шокар хеп кетпес, көрүкчүлерниң кичээнгейи чардыга бээр, кыжын соок үеде ажык чолдак чеңниг чайгы чиик, чуга хептер кетпес, баш дүгүн салбарартыр салбас дээш-ле, оон-даа ыңай чагыг сүмелерни дыңнап чораан бис.
Амгы үеде тыва телевидениениң дикторлары, башкарыкчылары төп телевидениениң дикторларынга бодаарга, кеттинери чурумнуг, чараш, национал утка шынарлыг хептер кедер апарган. Элээн үр ажылдай берген башкарыкчыларны көрүкчүлер таныыр, хүндүлээр, чоок улузу ышкаш хүлээп алыр апаар боор чораан.
Тыва телевидениевиске экранга көстүп келген башкарыкчы бүгүдези мендилешкен соонда, ады, фамилиязын ыяап-ла адап таныштырар, а көрүкчүлери оларны шагда-ла таныыр апарган боор. Башкарыкчыларның ат-сывын титрлерге бижип алза. “Кыска реклама соонда эглип келир бис, өскээр баспаңар, бистиң-биле артыңар” дээш, оон-даа ыңай артык сөстер ажыглаар-дыр. Солун дамчыдылганы көрүкчү ыяап-ла манап алгаш көөр, а солун эвес дамчыдылга болза, бистиң-биле артыңар-даа дээрге артар бе?
“Байырлыг, эки хүннү күзедим” дээр-дир. Чеден чылдарда Москвага телевидение, радио ажылдакчыларның билиин бедидер институтка өөренип турувуста, башкылар этика дугайында темага “башкарыкчы азы диктор кижи экранга “Мен” деп сөстү ажыглавас болза эки дээр, чүге дээрге мурнуңда сени көргүзүп турар телеоператор бар, сээң-биле ажылдап турар телережиссер, үн режиссеру, кадр артында көзүлбес ажылдап турар инженерлер, техниктер бар-дыр – бо бүгү долгандыр турар коллегаларының ажылын чаңгыс кижи “МЕН” деп хуужудуп алырга, оларның мурнунга эпчок эвеспе” дээр чоржук. Ынчангаш совет үеде телеэкранга “МЕН” деп сөстү бүгү совет эвилелиниң дикторлары ажыглавас чораан.
— Дыдый Давааевна, “Хөгжүмнүг байыр” деп дамчыдылганың эгелекчи тургузукчузун силер деп билир бис. Ооң амгы байдалын көөрүңерге, кандыг ышкаш-тыр?
— Бо шагда техниктиг аргалар көвүдээн, дрон, квадрокоптер, ырылар бижидер студиялар-даа бар-дыр, кады ажылдап турар улус ыраажылар-биле чугаалажып алгаш, олар-биле чогаадыкчы ажылдаза деп бодаар мен. Архив-биле ажыл чок-тур. Экранда “Хөгжүмнүг байыр” доозулбаанда-ла, Москва үзе кирип кээр, ол чүл дээрге – сценарийни тургускан кижи ол хүнде дамчыдылгага кирер ырларының (хронометражын) үезин ылавылап санап албаанында-дыр ийин. “Хөгжүмнүг байыр” дамчыдылгазын чээрби үш секунда иштинде (бөргүн) хөглүг музыка-биле эгелеп турган бис. Амгы үеде көөрге, телемедээлер уламчылаан-даа ышкаш эгелээр-дир.
— Дыдый Давааевн, радиода дамчыдылгаларны дыңнаар-дыр силер бе?
— Дыңнавас боор бе, ылаңгыя ковид үезинде бис, пенсионерлерниң, чугаалажыр өңнүктеривис телефон, телевизор, радио болгай. Бөдүүн чоннуң аразында тыва дылын хүндүлеп, хумагалап, ажыл-амыдыралынга шын ажыглап чоруур кижилер эвээш эвес. Чаңгыс-ла чижектен чугаалаайн.
Чоокта чаа февраль ай төнчүзүнде эртенги радиога онколог эмчи “Жемчужина России” деп шаңналдың эдилекчизи Буян Иванович Идам-Сүрүңнүң интервьюзун дыңнадым. Ажылдап турар ажылын кончуг эки билир ужурунда-ла боор, кижиниң иштики органнарын шуптузун кургулдайга чедир тыва дылга адап тургаш чугаалады, магадап, чаптап-даа олурдум. Тыва дылын, шак ынчаар кончуг эки билир кижилерни дыңнап олурарга, сагыш-сеткилге тааланчыг-даа болур чүве. Өскелерге үлегер-чижек-даа болур-ла ыйнаан, деп бодалым-биле итервьюну ап турган корреспондент Лара Хомушкуга, ол дамчыдылганы телевидениеге база катаптаан болза дээн күзелимни чугаалаан мен.
— Номчукчуларга чүнү күзээр силер, Дыдый Давааевна?
— Сөс-биле ажылдап чоруур аныяк-чалыы тыва чонга ылаңгыя журналистерге төрээн тыва дылывысты келир салгалдарга камнап, арыг арттырарын күзээр-дир мен.
ССРЭ-ниң телевидение болгаш радиозунуң тергиини, Күш-ажылга шылгарал медальдың эдилекчизи, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы Дыдый Давааевна-биле чугаавысты доозуп тура, интервью дээш четтиргенивисти илереткеш, дыл дугайында теманы уламчылаар деп дугуруштувус.
С. МОНГУШ чугаалашкан.
Чуруктар Д.Сотпаның архивинден.
"Шын" №43 2023 чылдың июнь 14
