БАШКЫЛАРНЫҢ АВГУСТ ЧӨВҮЛЕЛ ХУРАЛДАРЫНГА УТКУШТУР
Хамаатыларның эртем-билигге өөренир хостуг эргезин Тыва Арат Республиканың үндезин хоойлузу конституцияга чарлаан-даа бол, революсчу хөөн чидиг, аңгы демисели угаан-медерелге шоолуг-ла оожургаваан, бай болгаш ядыы деп аңгылажыр чорук тыва ниитилелге, эрге-чагырга органнарынга читпээн ол үеде кижилерниң, эң ылаңгыя ажы-төлдүң, школаларга өөрениринге кызыгаарлаашкыннар турган.
Бии-Хем кожууннуң Баян-Кол сумузунуң Суглуг-Хем арбандан кезек оолдар Кыргыс Доржу (Тывага билдингир хөй-ниити ажылдакчызы, эртемден З.Ю. Доржунуң ачазы), Дыртый- оол (соонда журналист апарган) болгаш өскелер-даа 1939 чылда Туран школазынга өөренир дээш чедип келгеннер. Оларның ада-иези феодал ызыгуурлуг дээш оолдарны школага хүлээп албаан. Дора көрдүрген ол оолдар ийи хонук чадаг кылаштажып чорааш, Баян-Колда аалдарынга аштаан-суксаан чедип келгеннер.
1941 чылда Туранның 2 дугаар школазының директорунга Константин Балчый- оол томуйлаткан. Константин Болчаевич бо албан-дужаалга 1945 чылдың ноябрь айга чедир ажылдаан. Константин Болчаевич ажыл-херек бүдүргенде шиитпирлиг боорга, ону башкылар болгаш өске-даа кижилер “дайынчы директор” деп адай бергеннер. Ол үеде Туран школазынга Хопеек Шыыраповна Балчый-оол, Лидия Самбуевна Доруг- оол, Семен Ирикпенович Ламажык, Оюн Тарбыевич Норбу, Адам Донгур-Караевич Очур, Полина Васильевна Суханова, Раиса Ефимовна Лантухова, Ксения Андреевна Кочетова, Степан Самбааевич Седен-Доржу, Кыргыс Солаанович Мөңге, Санчат- оол Байыр-оолович Оюн (тыва эки турачы) башкылап ажылдап турганнар. Олар шупту боттарының эртемнеринге ханы билиглиг, уран чүүлге болгаш спортка кончуг салым-чаяанныг кижилер. Орус дыл болгаш литература башкызы Василий Мартемьянович Лысков гармошкага, Оюн Демчиевич Сапчай гитарага, Константин Болчаевич Балчый-оол мандолинага, Хопеек Шыыраповна Балчый- оол балалайкага ойнаар. Олар хөгжүм оркестрин организастааш, концерттерге, дыштанылга кежээлеринге ойнап турганнар. Башкыларының оркестриниң ойнаан аялгаларының аайы-биле вальстап, долганып дескинери чүү хире аянныг турганын, оларның өөреникчилери утпайн, сактып чорааннар.
1939 чылда Туран школазынга хүлээп албаан Баян-Кол сумузундан оолдарны директор Константин Балчый-оол чыггаш, школаның интернадынга чурттаткаш, өөредилгеге хүлээп алган. Школаның интернадының чуртталга өрээлдеринге болгаш столоваязынга ээлчежип ажылдаар, печкаларга одаар токпак ыяш чарар, шала болгаш аяк-сава чуур дээш өске-даа ажылдарны сургуулдар кылып турганнар. Интернатка чурттап, школага өөренип турган оолдар дыштанылга хүннеринде директор Константин Балчый- оол болгаш эр башкылар-биле кады тайга үнер, аңаа одаар ыяш кезип белеткээр, ону шанактарга азы тергелерге чүдүргеш, школаның одаар ыяш кажаазынга сөөртүп эккээр турганнар.
Интернатта сургуулдарны оларның ада-иелери эът-биле хандырып турганнар. Аалдарындан мал-маганны сүрүп эккээрге, өөреникчи оолдарның улуглары шээр малды өзеп дөгерер, бода малды соп союп-бузар, уруглар ижин-хырынны аштап-арыглаар, интернаттың столоваязының складынга дужаар. Соккан малдың ижин-шөйүндүзүнден кончуг амданныг кара-мүннү хайындыргаш, тоттур чемненип алыр.
1942 чылдың чазын Туранның 2 дугаар школазының база бир чаа бажыңының тудуу эгелээн. Өөреникчи оолдарның улуглары школаны тударынга дузалажып ажылдап турганнар. Чайгы дыштанылга үезинде күүседир даалгаларны башкылар оолдар, уругларга берип каар– өөреникчи бүрүзү аалында улуг кижилерни, уруг-дарыгны номчуп, бижип билир кылдыр өөредир ужурлуг. А күзүн дүжүт ажаалдазынга база киржир. Туранның 2 дугаар школазынга өөренип турган оолдарга эң берге чүүл– шеригниң дайынчы белеткели. Олар шупту улусчу ополченниң кежигүннери болганда, шериг херээн эки билир ужурлуг: боо-чепсектиң тургузуун өөренири, адып-боолап шыдаары дээш оон-даа өске. Кыштың соогунда-даа, чайның изиинде-даа дүвүрээзин командазы ёзугаар дүне-даа, хүндүс-даа дайынчы өөредилгеже үнүп турганнар. Бир эвес Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Кызыл Шеригниң дайынчы байдалы бергедээн болза, оларны фронтуже-даа аъткарар чыгыы.
Турандан Ада-чурттуң Улуг дайынынче чоруткан дайынчыларның фронтулардан чагааларын номчуп, оларның эрес-дидим тулчуп турарын билир болгаш, Кызыл Шеригге дуза белек кылдыр хол болгаш таакпы хаптарын даарап, хой-өшкү дүгүнден чылыг уктарны аргып, “Кызыл коъшка” дужаап, дайзынны дүрген тиилээш, фронтучулар чанып кээрин манап турганнар. 1945 чылдың май 9-та Тиилелге дугайында школага директор Константин Балчый-оол өөрүшкү-биле чарлаан. Ооң соонда өөреникчилер, башкылар шупту Туран хоорайның парыгында Кызыл партизаннарга тураскаалче чорупканнар. Аңаа Тиилелгеге тураскааткан митинг болган. Дайынның доозулганынга кижилер шупту амырап, хөглеп, куспактажып, чамдыктары өөрүшкүден ыглап-даа турганнар.
Туранның 2 дугаар школазынга пионер болгаш комсомол организациялары өөреникчи оолдар, уругларның аразынга хөй-ниити ажылдарны организастап турган. Өөреникчилерниң комсомол организациязының секретарынга эң эки өөредилгелиг Михаил Дамчай соңгуттургаш, ооң ажылын билдилиг удуртуп, организакчы мөзү-шынарын көргүскен. Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге каттыштырыптарга, тус черниң чурттакчы чонун чизелээринге, ССРЭ-ниң хамаатылары апарган чонга совет паспорттарны тыпсырынга Туранның 2 дугаар школазының комсомолчулары кончуг идепкейлиг киришкеннер, чүге дээрге ол ажыл-херек оларның чуртталгазында солун, чаа чүүл болган.
Туранның 2 дугаар школазының директору К.Б. Балчый-оол бодунуң каш янзы талантызы, эрес-шудургу чаңы-биле хөй ажыл-херектерге хууда үлегер-чижээн көргүскен. Хөл-шыдыраага шыырак ойнакчы, хаактыг чаржырынга, тыва хүрешке республиканың эң шыырак спортчуларының бирээзи чораан.
Константин Балчый-оол өөреникчилери дээш бүгү-ле сеткилинден сагыш човап чораан башкы. Школаже орукка эге класстарның өөреникчилери оолдар, уругларны сүрүп коргудар, оларны думчуу-биле соктаар эр кас турган. Каржы кастың хемчээн алырын ооң ээзинге Константин Болчаевич каш-даа катап чугаалаан. Кастың ээзи көңгүс тоовас болган. Бир катап бичии уругнуң арнын ол кас балыгландыр соктаптарга, Константин Болчаевич изигленген уу-биле ол кастың боскун оора долгапкан чүве-дир. Ол дээш кастың ээзи судка билдиртип каан. Ол шагда кас боостаазы долгааны хамаанчок, оон-даа чиик чүүл дээш “олуртуп” каап болур турган. Өскээр ажылдап чоруй баарын директорга сүмелээрге, 1945 чылдың күзүн Константин Болчаевич Каа-Хем кожуунга барып ажылдай берген.
Константин Болчаевич Балчый-оолдуң өөреникчилери Михаил Конолович Дамчай, Юрий Седенбалович Доржу, Алексей Чонааевич Дыртык-оол, Байкара Шөжүлбеевич Дажы-Дондуп дээш өскелер-даа төрээн чурту Бии-Хемниң болгаш Тываның хөгжүлдезинге көскү үлүүн кииргеннер. Оларның салым-чолунга башкызының чедирген ачы-буянын өөреникчилери бедии-биле үнелеп, хүндүлеп чорааннар.
2007 чылда Михаил Дамчайның сүмези-биле Туранның 2 дугаар ортумак школазын Константин Балчый-оолдуң ады-биле адаан.
Ольга ДАМЧАЙ, Россияның улус өөредилгезиниң тергиини.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5