(Болган таварылга)
Бо чыл, бурган өршээп, думаа-ханаа-биле өршээлдиг болду. Арат-чон амырап, Дус-Хөлге мага хандыр эмненип дыштанганнар. Мен база чеди айның сөөлгү хүннеринде Дус-Хөлге дыштанып чордум.
Дус-Хөлүвүс шагда ышкаш “чудаңгы” эвес, чараш-силии кедергей апарган, кижиниң сагыш-сеткили өөрүүр. Дус-Хөл мени ынчаар уткуп алды. Сактырымга, хөл аяс хүн караанга чайнап, эштип ал деп чазык хүлүмзүрүп-даа чыткан ышкаш. Каракка илдигер чаартылгалар көскүзү-биле хөй: электри чырыын, соталыг харылзаазын киирген, медпункт-даа бар чорду.
Дыштанып келген Таңды чурттакчыларының чугаазындан алырга, мындыг чорду. Мооң мурнунда чылдарда октаттынып кагдынар чыгыы апарган хөлче Таңдының чагырга даргазынга ажылдап турган Алик Кертик-оолович ынаар улуг сагышты салганы илдең. Дус-Хөлден аңгыда, база өске чаартылгалар бар. Чижээ, Бай-Хаактың чоогунда Уургайлыг аржаан, дыштанылга аллеязы, бедик үнүш-дүжүт алыр тарылга шөлдери дээш оон-даа өске. Турза – узун, тутса – мөге, шыңгыы негелделиг, чонунче сагыш салыр, кижилер-биле чугаалажып билир, ажыл-ишчи даргазының депшип чоруй барганынга таңдыжылар арай хомудаксаар чордулар.
Дус-Хөлге келгеш, чурттаар өрээл дилээш, тыппаан мен. Ынча хөй пансионаттар бар-даа болза, хостуг орун шуут чок. Чоннуң дыка хөй болганы ол. Душ болуп, чаа тиккен өгде бир орун бар болган. Өртээ аар-даа болза, амырап, беш хонук дыштандым.
Кончуг-даа эки, кааң-аяс хүннер турган. Бир-ле катап эштип, кара малгаш-биле чагдынып алгаш, хүнге дөгеленип, элээн үр болган мен. Эжинген улуг, бичии кижилер кара-шаар, каткы-хөглүү кончуг. Бо удаада хөлге эштири ам болган боор дээш, дүштеки чем чип алыры-биле чурттап турар өөмче базыптым. Шагда оңгул-чиңгил черлерни чаартып дескилеп, дөрбелчин плиткалар, брусчаткалар чаткылап каан. Чадаг кижилер селгүүстеп кылаштаарга, эптии кончуг. Оруктуң ийинде дыштанып олурарынга эптиг сандайлар база бар. Ол дески оруктап таваар боданы аарак базып олур мен.
Канчангаш-ла көөрүмге, бир сандай чанында улуг назы-харлыг хөй кижилер бөлдүнчү берген турлар. Сонуургааш, чеде бердим. Көөрүмге, бир улгады берген угбай, “Дегбес боо” деп номну ыыткыр кылдыр номчаан, артканнары аажок сонуургап дыңнаан, мындыг. Ону дыңнаан дыштаныкчыларның чамдыызының арыннарында хүлүмзүрүг чайнаан, а бир чамдыктары ханы бодалче кире бергилээн турар. “Дегбес боонуң” ээзи номчуп доозупкаш, артканын эртен номчуур бис дээрге, турган улус таравайн, “Шак эрте-дир, номчу даан, угбай” дээрге, оозу ынавайн, дедир тепкеш турупкан. Чанынга турган бир аныяк херээжен: “Каям, номуңар көрейн” – дээрге, бербейн, холунда хаптың иштинче суп чыдырда, демгизи даянгыыштыг багай кадайны ойтур идипкеш, “Дегбес боону” күш-биле хунаап алгаш, дезип ыңай болду. Улустуң алгы-кышкызы-даа кедергей. “Милиция! Үптеп каапты!”— дээр-даа кижи бар. Ном хунаап алган аныяк херээжен кедергей-даа дүрген маңнаар кижи болган. Аа, хупура, кырган улус кайын чедер чүвел, дораан-на корпустар аразынче кире халааш, чашты хона бербедиве. Артында кара-хөө карак шилдиг. Ону кижи эртенинде танывас-даа. Кандыг кончуг туразы улуг чоор, улуг назылыг улус хүндүлевес. Ойтур иттирипкен кырган ковайып олуруп алгаш: “Че, номчуур ыйнаан, эртен дөмей-ле чанар мен, Арбаттан садып алыр мен” — деп олурар чорду.
Тыва Республикада ат-сураа билдингир, чоннуң ынак чогаалчызы Лидия Херлииевна чонунга сонуурганчыг, номчуттунгур номну бижээн-дир. Арбатта ном садып турар черден улус “Дегбес боону” хөлчок айтырар. Ынчангаш бо номнуң тиражын бичии көвүдеткеш, катап парлап үндүрер болза эки-даа ышкаш. Номнуң авторунга гонорарын төлеп-даа бергей-ле. Лидия Херлииевна моон-даа соңгаар “Дегбес боо” ышкаш, хоочуннарга-даа, аныяктарга-даа утка-шынары чоок номнардан бижиирин диледим.
Александр ООРЖАК,
күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Алдан-Маадыр суурнуң хүндүлүг чурттакчызы.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18
65