Тываже демир-орук тудуунга хамаарышкан маргылдаалар ам-даа изиг-изиг. Чүге-ле ийик, бистиң мээ-медереливис чаңчыга берген чүүлдеривистен шала аңгыланып турар чаа чүүлдерге эмин эрттир сезиктиг хамаарылгалыг болуру чаңчылчаан. Ында багай чүве чок, оваарымчалыг, кичээнгейлиг, хынамчалыг болуру артык эвес.
Ынчалза-даа элек иргин “чок” деп ойталаарының бетинде айтырыгны бүгү талазындан сайгарып, шинчилээри чугула. Ынчангаш Тываны дамчыштыр Моол, Кыдатче өттүр кире бээр демир-орук тудуунга хамаарышкан айтырыгның база бир талазын чугаалажып көрээлиңер.
Демир-орук тудуу Тывавыстың бойдус-хүрээлелинге улуг хораны чедирер деп коргуп турар улустуң саны хөй. Ол чөп. Кандыг-даа үлетпүр ажыл-агыйга хамаарышкан улуг тудуглар бойдус-хүрээлелге өскерилгелерни киирип, хораны чедирип турган болгай. Ынчалза-даа сөөлгү үеде бойдус камгалалының айтырыгларынче улуг кичээнгей салып, шыңгыы хыналда адаанда тудуп алган турар апарган. Ылаңгыя шак мындыг улуг тудуг чоруп эгелээр болза, хөй-ниитиниң-даа, чогуур хыналда черлериниң-даа талазындан кичээнгей улуг болуру билдингир.
Амгы үеде демир-орук тударынга кандыг негелделер сагыттынып турарыл?
Демир-орук тудар төлевилелде бойдус камгалалы деп аңгы улуг адыр көрдүнген турар. Ынаар бир дугаар ээлчегде литосфера азы черниң картын камгалаар талазы-биле хемчеглер кирген турар ужурлуг. Ук айтырыгны каксы-даа болза, сайгарып көрээлиңер.
Демир-орук тударда чер кырын казар ажылдар чоруттунар болгай, шак ол ажылдар долгандыр турар хүрээлелге хора чедирбес ужурлуг. Чижээ, Тываже кээр орук даглыг, тайгалыг черлер-биле эртер. Ынчангаш ук дагларның буступ, тоглап дүжерин, көшке бадар чоруктарны болдурбас кылдыр ажыл чоруттунар. Оон аңгыда, көдээ ажыл-агый азы арга-арыг ажыл-агыйлары ээлеп турар девискээрлер-биле эртер демир-орук эң-не камналгалыг аргалар-биле туттунар ужурлуг. Чижээ, бедидир довурак-сай төгер ужурлуг турган черлерге эстакадалар, тоннельдер ажыглаар. Оон аңгыда, демир-орук тудуунуң үезинде чер кырының чемиштиг картын оваарымчалыг адыргаш, бүгү ажылдарны доосканының соонда катап кырындан салып каар арганы база ажыглап турар. Демир- орук-биле хөй доозун-довурактыг чүък аймаа сөөртүп турар үеде долгандыр хүрээлелди камгалаары-биле, оруктуң ийи кыдыын дургаар камгалал ыяштар олуртур болур.
Ооң мурнунда технологиялар шоолуг сайзыраваан турган үелерде демир-орук тудуу, шынап-ла, долгандыр бойдуска хораны чедирип турган. Ынчалза-даа үе эрткен тудум, технологиялар хөгжүп, бойдус камгалаар айтырыглар чидии-биле тургустунуп турар апарганы-биле холбаштыр, демир-орук тудуун эң-не хумагалыг арга-биле тудуп болур аргалар бар апарган. Бистиң республикавысче демир-орук тудар планнар черле боттаны бээр чүве болза, чаа шагның негелделери езугаар ажылдар чоруттунар дээрзи чугаажок.
И. Санчат.