Дуза кадар дээш, дужамык халдадып

 Чидиг айтырыг

Шылгалдалар келди-ле

Дуза кадар дээш, дужамык халдадып

«Оолдуг кижи оя сөглээр, кыстыг кижи кыя сөглээр» деп тыва улустуң үлегер домаа анаа эвес тыптып келген. Бир эжим ийи оолдуг кижи. Оол уругнуң черле ындындан тенээ аттыг боор. Эжимниң ол оолдары база бичиизинден-не шимченгир, тенек улус болган. Уруглар сады барбаан болгаш ындыг бе, школага өөренип чеде бергеш, бергедээшкиннерге таварышкан. Та чүге-ле ийик, ол школаның башкылары оолдарның бирээзинге, өөренип шыдавас, кадыы багай деп шынзылга бижидип алыңар дээш, ада-иени ыйыдып туруп бээрге, ынчан шынзылганы бижидип алганнар. Ам оолдар өскен. Тенээ-даа читкен. Кадыы багай деп шынзылга бижиктиг оол амгы үеде Кызыл хоорайда тускай ортумак өөредилге черинде кончуг эки, харын-даа мырыңай, кызыл диплом алырынга белеткенип турар. Чаңгыс багай чүвези – эр кижи болганда, шериг албан-хүлээлгезин эрттириксээрге-даа, ынчангы шынзылга бижик моондак болу берген. Башкыларның чедир өөретпээнинде бе азы ада-иениң шын эвес кылганында бе? Кым буруулугул?

Он ажыг чылдар шуужуп эрткенде, буруулугну дилеп, шош соонда чудурук чаярга-даа, хоозун чүве-дир ийин.

База бир төөгү:

Ийи чаш оолдуг ие. Ооң оолдарының адазы улуг оглу бир хар ажып, бичии оглу беш айлыг турда, аарааш, чок болган. Күжүр ие чааскаан оолдарын азырап чораан. Бир катап хай болуп, чаа-ла кылаштап эге­лээн чаш оглу кырынче хайынган изиг суг тө тырттыныпкан. Чаш оол эмнелгеге дыка үр үеде чыткаш, эмчилерниң ачызында сегип үнген. Кара чажындан тура-ла билинместедир эмнерни хөй удаа ап, кезиишкин эрткен болгаш, ооң чүве сайгарары үе-чергезинден арай-ла оожум апарган. Кадыы багай, мелегей эвес, а оожум. Амгы үеде оол алдыгы класста өөренип турар. Кадыы багай уруглар аразынга оолдуң өөредилгези кошкап, өөредилгеже сонуургалы чиде берген.

Үстүнде бижээним ийи таварылгада иелерниң кайызы-даа башкыларга хомудалдыг. Оларның кайызын-даа кыдыын­дан көрүп чоруурумга, кадыы багай деп шынзылга алыр хире эвес кадыы эки оолдар-дыр ийин. Ие кижиге хомуданчыг болбайн канчаар. Черле ынчаш, школага өөредилгези бичии-ле кошкай берген азы тенек ажы-төлге уругнуң келир үезин-даа бодавайн, кадыы багай деп шынзылга бижиттирери шын бе? Башкылар боттарының ажылын чиигедип ап турбаан бе? Ук айтырыглар сөөлгү үениң чидиг айтырыгларының бирээзи апарган.

Өөренири бичии-ле кошкаш дээн уругларны бир класс­ка аңгылап кааптарын шко­лалар кызыдар апарганы чажыт эвес. Ол хирезинде Тываның 175 школазының 100-зү өөредилгезиниң шынары кудуку деңнелде школаларның санында боорга, кижи кайгай бээр. Өөренири шала кошкактарын аңгылап кааптарга, арткан уруглар «бешке» өөренир болгу дег. Ол хирезинде ында-даа чок, мында-даа чок боорга, элдепсинместиң аргазы чок.

Удавас

шылгалдалар…

«Чамдык улус аңаа бодунуу-биле белеткенип эге­лээн» деп аттыг чүүлдү бодунуң блогунда бижип, ада-иелерни болгаш башкыларны ажык чугааже ТР-ниң өөредилге сайыды А.Храмцов кыйгырган:

– Тывада барык 1500 хире өөреникчи 9-ку классты доозар. Оларның 20 хуузунуң ада-иези уругларының өөредилгеге салым чогун эскерип каан. Ада-иези тос чыл дургузунда школага өөренгеш, күрүне шылгалдалары дужаар үе чоокшулап кээр­ге, ажы-төлүнүң кадыының кошкагын эскерип каан дээрге бүзүренчиг эвес-тир. Ада-иениң ол эскериин «башкы» аттыг улус аажок деткип, аңаа чөпшээрешкен болур.

Мен бодаарымга, кижилер­ниң мергежилинге хамаарылгазы ниитизи-биле дорайтаан. Бо чылгы тоску классчыларның 20 хуузу кадыының байдалы-биле күрүне шылгалдазы дужаап шыдавас. Бир эвес ол барымдаалар шын-даа болган болза, тос чыл иштинде өөренип турда, уругнуң кадыының байдалын чаа эскерип каан бе? Тос чыл дургузунда шилчилге шылгалдаларын болгаш дыка хөй хыналда ажылдарны кадыы багай уруг канчап ажып эртип чорааныл?

Кадыының байдалы-биле чаңгыс аай күрүне шылгалдазын дужаап шыдавас уругларның саны хенертен көвүдей бергени дээрге, мээң санап турарым-биле, башкыларның чедиишкин чок ажылы-дыр.

1990 чылдарда чамдык ада-иелер оолдарын шериг албан-хүлээлгезин эрттирбезин дээш, шак ындыг шынзылга бижиктерни бижидип ап турган. Ооң соонда ажы-төлү ажылдаар үези келирге, кандыг-даа ажылче тургустунуп ап шыдавайн баарга, кайгаар­лар. Ынчан чүвениң ужурун билип кааш, бажын туттунар. «Дуза кадар дээш, дужамык халдадыры» деп тыва улустуң чугаалаары-ла шын».

Амыдыралының

оруун уламчылаар аттестат херек

Кызыл хоорайның 1 дугаар школазында математика болгаш информатика башкызы Айыраш Доржу:

– Эрткен 2020–2021 өөре­дилге чылында 9-ку классчы­ларның класс башкызы болуп, доостурган мен. 21 өөре­никчимниң бежи кадыының байдалы-биле чаңгыс аай күрүне шылгалдазынче кирбес деп шынзылга бижиктиг доосту.

Кысказы-биле алыр болза, шынап-ла, чидиг айтырыг­ларның бирээзи бо. Ук айтырыг хенертен тыптып кел­бээн. Шаандан тура-ла турган, ам-даа шиитпирлеттинмээн айтырыг-дыр. Ынчангы үеде ЕГЭ, ОГЭ-лер турбаан, а бөдүүн арга-биле шылгалдалар дужаап турган болгай. Өөредилгези багай-даа, эки-даа уруглар билетти сывырып алгаш, шылгалданы бодунуң башкыларынга дужаар. Башкылар бодунуң өөреникчизиниң чүнү шыдаар, чүнү шыдавазын билир боор.

А бистиң үевисте уруглар шылгалданы өске школага тест-биле, арты-мурнундан камералар тырттырып турда, сактырга, дуржулга эртер дээн коданнар дег, дужаарлар. Классче кирерде, металл бар-чогун тодарадыр тускай херексел-биле хынаар. Ол бүгү уругларның угаан-медерелинге улуг когарал чедирип турар деп санаар мен.

Доозукчу шылгалда дужаар хүнде эртенгиниң 07.00 шакта бажыңындан үнүпкеш, школага келгеш, аудиторияже кирер дээш, ээлчег манаар, кирип келгеш, даал­галарны ажыдып, парлаа­рын манааш, 10.00 шакта үрде манааны шылгалдазын бижип кириптер. Дыка хөй уруг­лар 10.00 шакка чедир шылай берген болур. Шылгалда үезин тодаргайы-биле чуруп биживес мен. Ону башкылар-даа, ада-иелер-даа шупту билир бис.

Чүге кадыының байдалы-биле шылгалда бижип шыдавас деп шынзылга бижиктер хөйүл? Бир эвес шыны-биле алыр болза, дыка хөй уруглар (ОГЭ, ЕГЭ) күрүнениң чаңгыс аай шылгалдаларын ажып эртип шыдавас-тыр ийин. Шуптузун ийи ду­гаар чылга арттырып, өөредип шыдавас бис. Башкылар немей кичээлдер эрттирер ужурга таваржыр. Ынчан каяа эрттирер деп айтырыг тургус­тунуп келир. Кызыл хоорайда школаларның чедишпезин, класс­тар үргүлчү ажыглалда турарын билир силер. Чижээ­лээрге, башкы кижи немей кичээл­дер эрттирер классты тып алган дижик. Дараазында база айтырыг тургустунуп келир – уругларның өөренир күзелиниң бар-чогу. Бодум хуумда уругларга шынзылга бижиктер тыпсырын эки деп санавайн турар мен. Ынчалза-даа ук айтырыгны шиитпирлээринге өөредилге адырында системаны дөзүнден эде көөр, оон үнер арганы дилээр болза эки деп бодаар мен. Билип тур мен, чаңгыс угда шиитпирлеттине бээр айтырыг эвес-тир. Чүгле өөредилге адырындан база хамаарышпас, а өг-бүле институдунуң киржилгези база турар ужурлуг. А бистиинде ук институтту чок деп болур. Ол айтырыгларны шиитпирлеп, өскертип чадап турувуста, уругнуң салым-чолу ону манап «олурбас». Ол кижиге амыдыралының оруун уламчылаар аттестат херек.

Эрткен чылгы доозукчула­рымның бежи шынзылга бижиктиг болгаш чиигелделиг шылгалда бижээн турган. Оларның бирээзи Москва хоорайның олимпийжи курлавырлар училищезинче кирип алган. Бирээ­зи 10-гу класста улаштыр өөренип тур. А үжү Тываның орук-тудуг техникумунче кирип алгаш, бо үеде чедиишкинниг өөренип турлар. Күрүне шылгалдазын чиигелделиг хевирге дужааган уруглар ортумак өөредилге черинче кирип алгаш, ооң соонда дээди эртемни-даа чедип алыр аргалыг.

Айдын Ондар.

Чурукту интернет четкизинден алган