Чылдың-на ноябрь 1-де Тыва дыл хүнүн демдеглеп турар бис. Аңаа хамаарышкан хемчеглерниң башкылыы октябрь 30-де Чазак бажыңынга болуп эрткен Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртканы Дыл политиказының талазы-биле күрүне чөвүлелиниң хуралы болур.
Тыва дыл хүнүнүң ужур-утказын бодунуң байыр чедириишкининге Владислав Ховалыг демдеглээн: «Бөгүн бистиң тыва дылга хамаарышкан шиитпирлеривистиң канчаар күүсеттинип турарын сайгарып, тыва дылды хөгжүдүп сайзырадырының чаа базымнарын тодарадыр бис. Республикада дыл политиказы болгаш дыл планнаашкыны өөредилге, культура, эртем, информация адырларында регионалдыг программаларның хөй кезиинче кирип, хамааты эгелээшкиннерден деткимчени алыр ужурлуг. 2016 чылда Тыва дыл хүнүн доктаадып бадылаар саналды киирип, ону эрттирериниң ужур-утказын болгаш чугулазын айтып, төрээн дылывыстың салым-чолу дээш бодунуң идепкейжи туружун чижек кылдыр көргүскен Тываның улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржай ноябрь 3-те 80 харлаар».
Хуралдың кол сорулгазы Тыва дылды хөгжүдер эчис сорулганың 2023 чылда күүселдезин сайгарып чугаалашкан. Өөредилге сайыдынга томуйлаткан Ренат Ооржак ол дугайында илеткелди кылган.
Ооң илеткелинден алырга, республиканың бүгү-ле өөредилге системазында тыва дылды өөредип турар. «Төрээн Тывам» өөредилге программазы республиканың уруглар садтарынга төрээн дылды өөренир арганы берген. Республиканың уруглар садтарында 20 муң ажыг уругга тыва дыл кичээлдерин эрттирип турар. Ол дээрге тыва чаштарның барык 80 хуузу. Школаларда төрээн дыл кичээлдеринге неделяда 5 шакты аңгылаан. 45 муң 668 кижи тыва дылды аңгы эртем кылдыр өөренип турар.
Тыва дылдың эчис сорулгаларын күүседири-биле, 1-ден 4 класстарга «Хүрээлел», «Сан» өөредилге номнарын, федералдыг өөредилге программазын, «Төрээн дыл», «Литературлуг номчулга», «Технология», «Күш-культура», «Чурулга уран чүүлү», «Хөгжүм» эртемнеринге федералдыг ажылчын программаларны очулдурган. Амгы үеде 5–7 класстарга «Төрээн черивистиң төөгүзү. Тыва» өөредилге номун парлаарынга белен. «Төрээн Тывам» өөредилге-методиктиг комплексти чаартып, дидактиктиг материалдарны, көргүзүг пособиелерин болгаш өске-даа чүүлдерни уругларның назы-харының аайынче тус-тузунда ажылдап кылган.
Тыва дылды чурагайжыдар улуг ажылдың кылдынганын Чойган Ондар илеткээн: «Яндекс.Клавиатура» сервисче тыва дылды киирген, tyvan.ru онлайн очулдурукчуну ажылдатканын билир бис. Яндекс.Переводчик. сервисче тыва дылды киирериниң ажылдары ам-даа чоруп турар. 282 муң тыва-орус чергелешкек сөстерни болгаш компанияның нейрочеткизиниң өөредилгезинге херек 5 сая хире сөс кирген тыва дылдың монокорпузун «Яндексче» дамчыткан".
Өөредилгениң дөзү — башкылар
Эчис сорулгаларның база бир кол талазы – кадрлар айтырыы. Тыва дыл болгаш чогаал башкыларының белеткелин Тываның күрүне университединиң филология факультединиң деканы Надежда Сувандии дыңнаткан. Деканның чугаазы-биле алырга, амгы үеде 115 студент дээди өөредилге черинде өөренип турар. Бо чылын дооскан 20 башкы республиканың школаларынче ажылдап кирген.
Национал школа хөгжүдер институттуң директорунуң оралакчызы Эрик Норбу Тываның школаларының эге класстары бо чылдың төнчүзүнде тыва дыл болгаш чогаалдың чаа өөредилге номнарын алырын дыңнаткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле 30 муң ажыг үстүнде айыттынган өөредилге номнарын чаа школаларга болгаш өөредилге номнары чедишпес школаларга үлээри-биле парладып турар. Бөгүн институт Красноярскының «Офсэт» парлалга чери-биле өөредилге номнарын парлаар керээни чарган.
Чөвүлелдиң хуралының киржикчилери республика девискээринге ийи күрүне дылдарын ажыглаарын база чугаалашкан. ТГШИ-ниң эртемденнери Кызыл хоорайның Кочетов кудумчузунуң төп кезектеринде база Оюн Күрседиде аскан сөстерлиг медээлерни шинчилээн. 2023 чылдың декабрьдан тура 701 фото-чурукту чыгган. Күрүне албан черлериниң тыва дылда ады чок, тыва дылдың шын бижилгезиниң дүрүмнери хажыттынган чүүлдер бар болганын шинчилел илереткен.
Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалынга үндезилеп тырттырган фильм база тыва дылдың сайзыралынга үлүг-хуузун киирер дээрзин культура сайыды Виктор Чигжит демдеглээн. Ук кинонуң баштайгы көрүлдезин ноябрь айның 17–18 хүннериниң кайы-бирээзинде эрттирерин ооң режиссёру Ролан Ооржак дыңнаткан. Ол ышкаш уругларга тыва дылга мультфильмнерни чогаадып кылып, оларның санын чоорту көвүдедирин хуралдың киржикчилери Культура яамызынга саналдаан.
“Сылдысчыгаш” солуну, Александр Шоюннуң уругларга бижип чорууру “Алдын Кушкаш” сеткүүлү болгаш ооң өске-даа номчугаштары ада-иелерге болгаш башкыларга өзүп олурар салгалга тыва дылды өөредиринге улуг дептер апарганы демдеглеттинген. Ийи чыл бурунгаар Александр Шоюн садик уругларынга тыва дылды өөредиптер номнарны үндүрүп, көвүдедир сорулгалыг “Алдын эртине” деп уругларның ном үндүрер черин ажыдып алган. Тываның Баштыңының грантызының дузазы-биле 4 номну, ажылчын кыдырааштарны үндүргеш, республиканың уруглар садтарынга болгаш школаларга үлээн турган. Ынчалза-даа ол чамдык өөредилге черлеринге четпейн барган. Уруглар чогаалчызының дилээ-биле Тываның Баштыңы бо айтырыгны шиитпирлээринге дузалажырын аазаан.
Чыышка келген өске-даа эртемденнер, тыва дыл башкылары, төрээн дылывыстың мөгейикчилери, чалаткан аалчылар тус-тузунда боттарының үзел-бодалын илередип, санал-оналын киирген.
Владислав Ховалыг күрүне албан черлериниң аттарында орфографтыг частырыгларны эдип, күрүне болгаш муниципалдыг албан-хаакчыларга мергежил бедидериниң курстарын организастаар даалганы 2025 чылдың сентябрьга чедир күүседирин айыткан. Ол ышкаш тыва дылга эң эки эртем-нептереңгей ажыл дээш национал шаңналды тургузар дугайында саналды деткээн.
Чыжыргана СААЯ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2
