Егор Дойнакай – чонар-даштан чазаныр уран чүүлде Тыва Республиканың улуг салгалдың шеверлериниң аразындан дүрзү-хевир чонар угланыышкынның эң дээре төлээлериниң бирээзи. Ол Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, чонар-даштан дүрзүлер чазаар шеверлерниң чурту болур Бай-Тайгага төрүттүнген.
Амгы үениң даш чонар уран чүүлү улусчу уран чүүлдүң эрте-бурунгу илерээшкини болур. Улусчу эдилелдерни кылырын, чонар-даштан дүрзүлер чазаарын даш чонар ажыл-херек деп адаар, а чонар-даштан ховар чараш болгаш нарын уран кылыглар кылырын даш чонар уран чүүл дээр. Көшкүн амыдыралга төрүттүнген уран чүүл янзы-бүрү эдилелдерде – ойнаарактарда, шыдыраа бодалдарында, амыдырал болгаш шажын-чүдүлге эдинде чаяаттынган. Шагдан бээр оларны шуткуурунга материал ыяш, чонар-даш, чес, хүлер, демир, мөңгүннүң холумаа болуп келген.
Чонар-даш (агальматолит) – тус черниң даш чонукчуларының даады ажыглаары чымчак даш болур. Ону Мурнуу Азия чурттарында (Корея, Япония, Кыдат), Моолда, Узбекистанда, Казахстанда, Чөөн Европада (Чехия, Румыния), Украинада казып тып турар. Россияда – Мурнуу Уралда, Алтайда, Бурятияда бар. Янзы-бүрү үелерде ол дүрзү дажы (аголит), чук-даш, кореит (көрей чонар-даш), пагодит (Сибирьде нептереңгей турган эрги ады) аттыг турган. Тывада агальматолит – тус черниң шеверлериниң ынак дажы.
Бай-Тайга кожууннуң Сарыг-Хая дааның бажындан агальматолитти казып алыр, ол 100–150 метр ыракшылдыг каътталчак карттыг кылдыр чаптылган. Кол нуруузунда черже 1 азы 1,5 метр ханылай берген, ону нургулайында хол-биле дилеп тывар. Тыва даш чонукчуларының чогаадыкчы дуржулгазындан алырга, ук бойдус чаяалгазы даштың арга-шинектери хөй. Ол янзы-бүрү херекселдерге, ооң иштинде кестик бижекке, дыынгыр чымчак даш.
Совет үеде шылгараңгай даш чонукчулары – Хертек Тойбухаа, Монгуш Черзи, Мижит-Доржу Хертек, Көгел Саая, Байыр Байынды, Раиса Аракчаа олар даш чонар уран чүүлге мурнакчы черни ээлеп турганнар. Оларның дугайында билдингир эртемденнер И.М. Мягков, С.И. Вайнштейн, С.М. Червонная, А.Л. Карпун, Е.П. Маточкин болгаш өскелер-даа бижип турган. XX чүс чылдың төнчүзүнде – XXI чүс чылдың эгезинде Тываның ээлгир шуткулгазынга салгал дамчаан шеверлер болгаш чамдык даш чонукчулары колдап эге- лээн – Д.Х. Дойбухаа, Э.Б. болгаш Е.Б. Байындылар, К.М. Саая, В.В. Аракчаа, А.С. Кагай-оол, Моңгуштар, Хунаннар, Хертектер болгаш өскелер-даа. Оларның аразындан улусчу шевер, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Егор Соянович Дойнакайның чогаадылгазы онзаланып турар.
Е.С. Дойнакай 1959 чылдың январь 2-де Бай-Тайга районнуң Тээли суурга чогаадыкчы өг-бүлеге төрүттүнген.
Егор Сояновичиге уран чүүлге ынакшыл ада-иезинден дамчып чедип келген. Ооң иези Шойгу-Белек Соспуковна Салчак кончуг ус-шевер кижи, национал идик-хеп, бөрт даарап турда, тулган, хөмден сава кылып, хөмге хээ ыя базар база. Бичиизинден тура Егор авазының ажылын сонуургаар, аңаа дузалажыр турган. Шойгу-Белек Соспуковна Тээли школазының музейинге ыяш ойнаар-кыстарны кылып, оларның бүрүн тыва идик-хевин даарап берип, а ол ышкаш тыва идик-хепти кедип эдилээриниң езу-чаңчылдарын кадагалап арттырары-биле оларны дөргүл-төрелдеринге база аныяк-өскенге өттүнер үлегер-чижек кылдыр дамчыдып бээр турган. Оон аңгыда, хүн бүрү хереглелдиң идик-хевин база национал аян-биле даараар. Бо иениң ажылдары Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинде шыгжаттынган. Ол янзы-бүрү делгелгелерниң киржикчизи, ооң ажылдарын Москвада Улус ажыл-агыйының бүгү-эвилел делгелгезинче (ВДНХ) чорудуп турган.
Егорнуң адазы — Соян Сегбеевич Дойнакай, салым-чаяанныг, ажылгыр кижи. Ол бажың эдилелдерин ыяштан чазаар, ча-согун кылыр, өл хаактан корзина аргыыр турган.
Кара чажындан тура Егор уран чүүлдүң болгаш чогаадылганың байдалынга өскен. Бичии оолдуң чогаадыкчы хандыкшылын ада-иези кезээде деткип келгеннер. Школага өөренип турда, башкылар ооң салым-чаяанын эскерип, школа болгаш кожуун деңнелдиг янзы-бүрү мөөрейлерге, делгелгелерге киириштирип келген.
1979 чылда, Совет армияга шериг албан-хүлээлгезин күүсеткениниң соонда, ол Кызылдың уран чүүл училищезиниң (ам болза Кызылдың А. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизи) чурулга салбырынга кирип алгаш, ону 1983 чылда чедиишкинниг дооскан. Училищени дооскаш, Тээлиниң уругларның чурулга школазынга чурулга башкылап турган. Ынчан ук өөредилге черинге ат-сураа билдингир апарган даш чонукчулары Киров Тюлюшович Хунан биле Олег Салчакович Барба олар база ажылдап турган. Олар Егор Дойнакайның чогаадылгазынга улуг салдарны чедиргеннер. Сөөлзүредир ол Кара-Хөлдүң школазынга чурулга болгаш черчение башкылап турган.
1984 чылда ол тыва дыл болгаш чогаал, орус дыл болгаш чогаал башкызы, амыдыралының хей-аът киирикчизи, идегелдиг өңнүү, өөнүң одунуң чаяакчызы, чаптанчыг чаш ийи ажы-төлүнүң – оглу Айдемирниң болгаш кызы Сайзананың иези Дина Деспиевна Хертек-биле чурттай берген. Школага Егор Сояновичиниң өөнүң ишти орус дылдыг өөреникчилерге тыва дылды өөредип, харын-даа 1994 чылда орус школаның 2-ги клазының өөреникчилеринге 3000 кезек «Тывалап өөренип тур бис» деп шенелде өөредилге номунуң үндүрүлгезинге киришкен. Ол номнуң чурук каасталгазын Е.С. Дойнакай күүсеткен.
1988 чылда ол өзүп олурар салгалдың кижизидилгезинге болгаш өөредилгезинге бедик көргүзүглери дээш Диплом-биле база 1989 чылда Кара-Хөл ортумак школазының удуртулга ажылынга чедиишкиннери болгаш өөредилге чериниң хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржилгези дээш Хүндүлел бижик-биле шаңнаан.
1987 чылда аныяктарның болгаш ажыл-ишчи чоннуң Улуг октябрьның 70 чылдаанынга тураскааткан II Бүгү-россия фестивалының бот-тывынгыр уран чүүлүнге идепкейлиг киржилгези дээш ВЛКСМ Бай-Тайга райкомунуң Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан. 1990 чылда аныяк даш чонукчузу Кызыл хоорайже көжүп, 9 дугаар школага бөлгүмге даш чонар уран чүүлдү башкылай берген. Ооң өөреникчилериниң чамдыызы Кызылдың уран чүүл училищезин дооскаш, ол дег башкылап, республика, регионнар аразының бүгү Россия көрүлделеринге киржип, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүннери болганнар.
1995 чылда Е.С. Дойнакайны Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнүнге хүлээп алган, ол уран чүүл көрүлделериниң доктаамал киржикчизи: 1984–2024 чч. республика чергелиг (Х.К. Тойбухааның 100 чыл оюнга тураскааткан «Мөңгүн кержек», М.Х. Черзиниң 120 чыл оюнга тураскааткан делгелге), чылдың эртер «ТР-ниң чурулга уран чүүлүнүң тергиин ажылы» 2017 болгаш 2023 чч., регионнар аразында «Сибирь» делгелгези 1990–2023 чч. (В.И. Суриковтуң 150 чыл оюнга тураскааткан), «Сибирьниң ус-тывыжы» Бүгү-россияның «Россия» болгаш өске-даа делгелгелер. 2017 чылда ТР-ниң Баштыңының Чарлыы-биле чогаадыкчы чедиишкиннери болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «Россия биле Тываның 100 чыл оюнга» медаль-биле, 2024 чылда ТР-ниң Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан. Сөөлгү чылдарда Е.Дойнакайны делгелгелерге болгаш мөөрейлерге идепкейлиг киржилгези дээш дипломнар, өөрүп четтириишкинниң бижиктери-биле чаңгыс эвес удаа шаңнаан.
Е.С. Дойнакай 1984 чылдан тура республика чергелиг делгелгелерге ажылдарын киириштирип эгелээн. 1986 чылдан тура регионнар аразынга болгаш Бүгү-россия чергелиг делгелгеге киржип эгелээн.
Е. Дойнакайның биче хевирниң скульптураларының коллекциязы Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинде шыгжаттынган. Хөй кезии чурукчунуң анимализм жанрынга – дириг амытаннарны диригжидип сиилбип кылган ажылдары. Оларда кол нургулайында тыва малчынның чымыштыг амыдыралының бүзүрелдиг өңнүү – аътты көргүскен. Ында чурукчу аъттың аңгы-аңгы байдалын көргүзүп турар, бирде-бирде, ол чаңгыс черде томаанныг турар, өскезинде челзип азы кара маң-биле халдып бар чоруур, дириг амытанның шимелде-каасталгазында долгашкак хээни ажыглаан, чок-ла болза мал оожум, тайбың кылаштап бар чыдар. Дараазында тоолчургу амытан — чаңгыс мыйыстыг аътты – единорогту көргүскен, а «Хостуг сырын» деп ажылда артыкы даваннарында туруп алган хатка удур демисежип турар аътты көрүп болур. Аъттың овур-хевирин даш чонукчузу амыдыралда дег ылап шынныг, мага-бодунуң анатомиязын езугаар көргүзүп турар. Чурукчунуң өске ажылдары – сарлыктар. Оларны сырый, семдер дүктүг, күчү-күштүг, улуг мыйыстарлыг кылдыр шыйыглар-биле оюп тургаш каастап көргүскен, бир ажылда сүрлүг, түрлүг сарлык бугазы кыс эжинче кыйгы салып, бустап турар тевени турамык бодун тогдунган шырайлыг кылдыр көргүскен, а өске тевени мөгеннери биле моюн адаанда дүгүн кайгамчык чараш дыдырарган хээлер-биле каастап көргүскен, те, чуңманы сиилбип тура, автор дириг амытаннарны хая кырында чараш, хертеш турарын оларның хостуг болгаш чоргаарын илередип көргүскен, аксын ажыдып алган аныяк те бодунуң кыс эжин дилеп, кыйгы салып турар, шак-ла ындыг шимчээшкиннерлиг база аажы-чаңныг кылдыр чурукчу өске-даа черлик болгаш азырал амытаннарны көргүзүп турар – аргарларны, черлик-хаваннарны, сыыннарны, адыгларны, аскыр дагааларны болгаш өске-даа амытаннарны – сарбашкыннарны, парларны, ыттарны, языты-мелегейлерни.
Этнографтыг жанрга Е.С. Дойнакай үжен ажыг композицияларны шуткуп сиилбээн. Ол школачы чылдарында чайлагга дыштанылгазын эрттирип, малчын кижиниң чымыштыг амыдыралын хүн бүрүде хайгаарап келгени сөөлүнде барып, даштан чазаан ажылдарже хуула берген. «Шары мунган оол» деп ажылда оол бичии-даа бол, ооң олудундан шары мунуп өөренгени илдең, улуг кижинии дег көрүжү бодамчалыг. А өске оолчугаш аныяк тевени думчуундан бурундуктааш, чедип алган, сактырга-ла, «Мен сээң ээң-дир мен» деп чугаалап турганзыг.
Егор Дойнакайның база бир ынак темазы – хөлдүг тыва шыдырааны азы яңдаңныг шыдырааны чазаары. Тываже шыдыраа 13 чүс чылда моол халдаашкынның үезинде кирип келген болгаш оон бээр ук оюн өскерилбээн, чүгле харын шыдыраа бодаларының аттары база хевирлери өскерилген. Ынчалдыр хаанны – ноян, кадынны – ноянның агайы, тевени – теве, аътты – аът, тергени – бадма чечээ, оол- ду – бичии арзылаң кылдыр көргүзүп илереткен. Чамдык ажылдарда кадынны – улуг арзылаң кылдыр, а тергени – өлчей удазыны кылдыр база сиилбип күүсеткен. Автор шыдыраа дүрзүлерин, шыдыраа хөлүнүң дөрт-булуңчуктарын дыка хынамчалыг болгаш нарын кылдыр кылган, оон аңгыда шыдыраа бодаларын шыгжаар хааржакчыгашты ол база чазап турган. Чамдык шыдырааларга ол шургуулдалыг ширээлерни ыяштан чазап турган. Тыва шыдырааны, ооң дүрзүлерин, хөлүн, ширээзин болгаш өске-даа кезектерин даштан чонары нарын, берге болгаш хөй үе негеттинер ажыл.
Биче хевирниң скульптураларын сонуургаар улустуң хуу коллекцияларында “Азия төвү” тураскаалының амгы болгаш ооң мурнундагы овур-хевирлерин чазаан ажылдар база шыгжаттынган. А “Азия төвү” тураскаалдың чаа овур-хевирин сураглыг бурят скульптор Даши Намдаковтуң шуткуп кылганы дег олчаан кылдыр чурукчу дашка шуткуп кылган.
Е.С. Дойнакайның биче хевирге кылган ажылдарында авторнуң ылгавырлыг демдектери болур чүүлдерни демдеглеп болур: бирээде, овур-хевирниң шынга дүгжүп турарын чедип ап турары, үүрмек чүүл бүрүзүн хынамчалыг хоюглап кылганы. Черле ынчаш үе-дүптен бээр даштан чазаан кылыглар шак-ла ындыг хевири-биле ылгалып турган. Ийиде – хевирни шимеп, каастаар аяны. Тыва даш чонукчузунуң илередип турар кол овур-хевирлери кайгамчыктыг шевер болгаш чогаадыкчы аян-биле кылдынган. Чонар-даштан шевергин, чараш болгаш ээлдек шимчээшкинниг, хээлер-биле шимеп кылдынган дүрзүлерниң хензиг кезектерин безин нарын, хынамчалыг сомнаан, аялга дег шыйыгларлыг овур-хевирлери – Тываның сураглыг дээн улуг ус-шеверлериниң аттары-биле тудуш сөөлгү 10-10 чылдарда чедип алган чедиишкиннер болур. Сөөлгү үеде дириг амытаннар көргүскен ажылдарда челин, кудуруун, дүгүн болгаш мыйызының ээриилденчек дыдыражын шимеп кылырда чалгыгланчак угулзаны дашка оюп үргүлчү ажыглап турар апарган. Бо угулза-шимелде каасталгазының кезээ болурундан аңгыда, дириг амытанның аажы-чаңын көргүскен уран арга база болуп турар. Бо ийи аян – реализм биле чогаадыкчы стилизация – чамдыкта аразында дең эргелиг дүгжүп турар, чок-ла болза кайы-бирээзи өскезин ажып турар болур.
Улусчу шеверниң алдын холдары болгаш билдилии Кызыл хоорайның аксында Даш хоорайжыгашта бетондан шуткаан алганган хамның кижи дурту хире дүрзүзүнде ону езулуг скульптор кылдыр көргүскен. Хамның алганып турарын, куш чүглеринден бөргүн, чыланнарлыг кожаалар-биле каастаан хевин, дүңгүрүн болгаш орбазын, тыва идиктерин көрген улус магадап, кайгаар. Чанында шөлчүгешке Егор Кызыл хоорайга тураскааткан бадма чечээн бетондан шуткуп кылган. Хөй санныг чечек бүрүзүнден бүткен үш каът куржааңгы бадма чечээниң кырында согуна бажы хевирлиг бөпүрүк ук черни ыдыктыг деп айтып турар. Оон аңгыда, шөлчүгешче эртип-дүжер черниң кыдыгларынга даш чонукчузу ийи ытты база кылып тургускан. Албан черинче кирер хаалга аксынга ооң түрлүг кадарчылары – сүртенчиг азыг диштерин шаарартып алган, сиртинден күчүлүг челиниң дүктери баткан бетондан кылган ийи арзылаңнар база Е.Дойнакайның ажылдары.
Хууда коллекция чыыкчыларының ачызында улусчу шевер, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, даш чонукчузу Егор Соянович Дойнакайның чонар-даштан кылган ажылдары, тураскаалдары кадагалаттынып арткан.
Александр ХЕРТЕК.
“Шын” №68 2024 чылдың сентябрь 7
