Тыва чоннуң бо үлегер домаан дыңнааш, А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының директору Ирина Алексеевна Эртине бодалымга кирип келди. Кезээде хүлүмзүрүп чоруур, чазык-чараш шырайлыг, аянныг овур-хевирлиг, эвилең-ээлдек, ѳскелерден ылгалдыг даргамның дугайында кажан-на-бир солунга чырыдар мен деп күзелим черле турган. Ооң Национал ном саңын үре-түңнелдиг, бурунгаар удуртуп-башкарып чоруурун, допчу намдарын, ажыл-ижин сонуургадыйн.
И.А. Эртине 1970 чылдың март 2-де Каа-Хем кожууннуң Мергенге («Мерген» совхоз) 5 ажы-тѳлдүг интернационал ѳг-бүлениң 3 дугаар кызы болуп тѳрүттүнген. Ачазы Алексей Николаевич Лопсан Каа-Хем чурттуг, авазы Татьяна Георгиевна Смирнова Красноярскыдан, орус омак-сѳѳктүг. Ачазы чолаачылап, авазы мал эмчизиниң дузалакчызы болуп, кезээде ажылдап, олут орбас чорааннар.
«Бистиң ѳг-бүлевис номчуттунарынга сундулуг чораан. Ачам солуннар, а авам номнар номчуур турган. Мен бодум орус чогаалдар номчуурунга ынак мен. Школачы чылдарымда спортка-даа, уран чүүлге-даа, ѳѳредилгеге-даа, хѳй-ниити хемчеглерге-даа идепкейжи, тергиин ѳѳреникчи турган мен.
Ачам топтуг-томаанныг, мерген угаанныг. Авам биче сеткилдиг, хүндүлээчел. Ол ѳске хоорайдан Тывага келин болуп чедип келгеш, ооң чурттакчыларының ёзу-чаңчылдарын, ужурларын, кол чепсээ – тыва дылын хүндүлеп, уругларын тыва дылды ѳѳрензин дээш, тыва класстарже киирип каар турган. Авамның күзели-биле Сарыг-Септиң 2 дугаар школазының тыва клазын дооскан мен. Орус-даа, тыва-даа дылды ыяк билирим – авамның кижизидикчи үлүг-хуузу» – деп, Ирина Алексеевна сактып чугаалады.
Директорумну ѳскелерден ылгалдыг деп үстүнде-ле бижээним ол. Шынап-ла, интернационалчы ѳг-бүлелер орус дылда чугаалажыр болгаш, уруглары колдуунда чүгле орустаар боор. Ирина Алексеевнаның тыва дылды эки билирин, аңаа арыг чугааланырын демдеглээри чугула.
Татьяна Георгиевна биле Алексей Николаевич амгы үеде бо ѳртемчейде чок-даа болза, уругларын чүткүлдүг, быжыг туруштуг, тѳлептиг кижилер кылдыр ѳстүргеш, чуртталганың шын оруунче углап кааннар.
Ирина Алексеев- на – бурунгаар кѳрүштүг, бедик тура-соруктуг, ажыл-ишчи, арга-дуржулгалыг, салым-чаяанныг директор. Ооң эртем-билии-даа, күш-ажылчы намдары-даа байлак. Сарыг-Сеп ортумак школазын дооскаш, уруглар садынга баштайгы ажылчын базымнарын эгелээн. 1989 чылда Кызылдың А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинче дужаап киргеш, 1993 чылда библиотекарь салбырын чедиишкинниг доозуп алган.
1993–1995 чылдарда Кызыл хоорайның тѳпчүткен библиотека системазының 11 дугаар салбырынга эргелекчилеп, 1995–1996 чылдарда Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды суурунуң ортумак школазынга тѳѳгү эртемин башкылап, 1996–1999 чылдарда Ѳг-бүлеге болгаш чаштарга социал дуза чедирер тѳпке ажылдап турган. 1999 чылдан 2002 чылга чедир Каа-Хем кожууннуң Тѳлээлекчилер хуралын даргалап, 2002–2009 чылдарда тѳптү удуртуп, социал берге айтырыгларны чедимчелиг шиитпирлеп, кѳскү ажылдарны чорудуп турган. Каа-Хем кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар тѳвүнүң даргазының хүлээлгезин 2010–2011 чылдарда түр када күүседип, харыысалгалыын, шынчы туружун негелделиин чонга бадыткап, чедиишкинниг ажылдааны-биле директорунга томуйлаткан. Аңаа 2013 чылга чедир директорлааш, ол-ла чылын Каа-Хем кожууннуң чагыргазының муниципалдыг эт-хѳреңги башкарар килдизин эргелекчилеп, кезек када ажылдаан. Кызылдың Ѳг-бүлеге болгаш чаштарга социал дуза чедирер тѳвүнүң килдизинге 2015–2016 чылдарда эргелекчилеп, 2016–2017 чылдарда Тываның күрүне университединиң ном саңынга кол библиотекарьлап турган.
Ирина Алексеевнаның эртеми чүгле библиотекарь мергежили-биле кызыгаарланмаан. Ол Чѳѳн-Сибирьниң күрүнениң культура болгаш уран чүүл академиязының «Эртем болгаш хѳй-ниити ном саңнарының удуртулгазы болгаш библиографиязы», Челябинск хоорайның юридиктиг техникумунуң «Хоойлу-дүрүм эртемин билир юрист», Тываның кадрларының профессионал эде белеткелин болгаш билиг-мергежилин бедидер институттуң «Саң-хѳѳ болгаш чээли» деп салбырынга бот-ѳѳредилге-биле дээди эртемнерни чедип алган.
Ол 2017 чылдың сентябрьда А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңынга директорлап эгелээн. Ооң удуртулгазы-биле библиотеканың чедиишкиннери улам хѳгжүп, ажылы чаа арга-хевирлер-биле сайзырап эгелээн.
Ном саңының улуг хемчээлдиг кѳскү хемчеглерин сонуургаалыңар.
2018 чылда Национал ном саңынга эртем-шинчилел ажылдарынче ѳѳреникчилерни болгаш сургуулдарны хаара тудар «Эртемниң бичии Академиязы», «Аспирантылар школазы», аныяк-ѳскеннерни шын орукче углап-баштаар «Аныяк соңгукчунуң клуву», «Тываның эки турачылары бис» деп бѳлгүмнер тургустунган. Ном саңының ажылдакчылары Адалар хүнүнге уткуштур «Ада дээрге чоргаар» деп «тѳгерик столду», «Тɵрел чонум – чоргааралым» деп хемчегни, «Ыдыктыг дүрүмнер. Сагылга. Үнелиг чаңчылдар» деп мѳѳрейни удуртканнар. Бүгү Россияда библиотекалар хүнүн уткуштур «Келир үениң ном саңы, ном саңының келир үези» деп республика чергелиг шуулган, эртемденнер, аспирантылар аразынга бедик деңнелге эрткенин шупту сактыр боор.
Ол чылын ТР-ниң библиотека ажылдакчыларының күш-ажыл эргелерин болгаш сонуургалдарын тѳлээлеп камгалаар, ном саңнары бурунгаар хѳгжүп-сайзыраары-биле библиотекалар ассоциациязы тургустунган. Ооң эгелекчизи база-ла Ирина Алексеевна.
2018 чылда И. Эртинениң сүмези-биле Национал ном саңы Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду, Алдан-Маадыр аттыг Национал музейи, Тываның Күрүне архиви-биле «Эртем шинчилеп, кады ажылдаарының дугуржулгазын» бадыткаан.
Чурттуң культурлуг объектилерин: ном саңнарын, театрларны, кинозалдарны чаартып, капитал септелгезин кылыр «Культура» национал тѳлевилелдиң «Культурлуг хүрээлең» деп федералдыг угланыышкынын боттандырары-биле, 2019 чылда Национал ном саңынга программалар болгаш тѳлевилелдер ажыл-чорудулгазының килдизи ажыттынганы удуртукчувустуң үлүг-хуузу.
И.А. Эртине удуртур салым-чаяанын кѳргүзүп, ук килдисти амгы үениң аайы-биле башкарып, республиканың шупту ном саңнарын хаара тудуп, «Культура» национал төлевилелде идепкейлиг киржип турарының түңнелинде, республикада ниитизи-биле 18 чаарттынган библиотекалар ажыттынган.
Библиотека ажылдакчылары грантылыг мѳѳрейлерниң база идепкейлиг киржикчилери. 2018 чылда Михаил Прохоровтуң ачы-дуза фондузунуң мѳѳрейинге «Ном саңы – Тываның эртемден аныяктарынга», 2019 чылда Россияның Президентизиниң грантылар фондузунуң мѳѳрейинге республиканың шаандагы солуннар болгаш сеткүүлдерин электроннуг хевирже шилчидер сорулгалыг «Эрткен үени ажытпышаан» деп тѳлевилелдер тиилекчи болган. 2020 чылда «Библиоѳг», «Авам, ачам номчуп турлар», 2021 чылда «Библио ачы-буян» деп тѳлевилелдер тиилээн.
Тываның Баштыңының грантылар мѳѳрейинге «Дириг ном» литературлуг кино залы» (2022) база «Номчу, Тыва!» (2023), Кызыл хоорайның мэр грантызынга «Россия биле Донбасс: чаңгыс эп тѳѳгүзү» (2023), Россияның Президентизиниң грантылар фондузунуң мѳѳрейинге «Дыңна. ТываНом» (2023) деп тѳлевилелдер тиилекчилер санынче киргени дээрге-ле, Национал ном саңының библиотекарьларының шапкын үеден чыда калбайн, эки, үлегерлиг ажылдап турарын бадыткааны ол.
Ирина Алексеевна Национал ном саңының парлалга ажыл-чорудулгазынче база улуг кичээнгейни салып турар. 2019 чылда Национал библиотеканың парлалга ажылын редакторлаар килдизиниң баазазынга мини-типография ажыттынган. Ол килдистиң ажылдакчылары Кызылдың болгаш кожууннуң албан черлери-биле керээ ёзугаар номнарны, сеткүүлдерни, брошюраларны, ѳѳредилгеге ажыглаар кѳргүзүг материалдарын, янзы-бүрү хемчеглерже чалалгаларны, хүндүлел бижиктерни, ѳѳрүп четтириишкин чагааларын парлап үндүрүп турарлар.
Бо чылын «Гений места» деп тѳлевилелдиң семинарын, чаарттынган ном саңнары-биле «БиблиоMODEL» деп стратегтиг сессияны, регион чергелиг «Номчу, Тыва!» деп фестиваль-ярмарканы, «Фэнтези маадыр» деп ном байырлалын кол хемчеглерже киирип, 2023 чылды дүжүткүр деп болур бис.
Бирээде, Республиканың улусчу чогаадылга тѳвү-биле кады ажылдаарының дугуржулгазы бадыткаттынган.
Ийиде, Национал ном саңынга республиканың библиотека ажылдакчыларын база ѳске-даа сонуургалдыг, күзелдиг кижилерни билиг бедидер курстарже хаара тудар немелде ѳѳредилге килдизи ажыттынган.
Коллективтиң чедиишкиннери дээрге-ле дарганың билдилиг удуртулгазы. Удуртукчувус боду-даа, коллектив-даа чогуур ужурлуг хемчеглерниң идепкейлиг киржикчилери. Ирина Алексеевна бодунуң билиг-мергежилин бедидип, аңгы-аңгы хоорайларга шуулганнарга, өөредиглиг семинарларга, конференцияларга идепкейлиг киржип турар. Ол күш-ажыл хоойлузунда бижиттинген дүрүм ёзугаар чылдың-на аттестацияны бедик деңнелдиг эрттирип турар. «Ѳѳрениңер, ѳѳрениңер, үе аайы-биле чаа билиглерден, хевирлерден, аргалардан ажыглаңар» – деп кижи-бүрүзүн чагып-сургап, оларга ѳѳрениринге таарымчалыг байдалды тургузуп-даа бээр. Коллективте ийи библиотекарь Россияның эртем Академиязының Сибирь салбырының Күрүнениң хѳй-ниити эртем-техника ном саңының аспирантылары.
Удуртукчувустуң тѳлептиг ажыл-ижин бедии-биле үнелээн. Ол «Идепкейжи хамааты туружу дээш» ТР-ниң Баштыңының Хүндүлел бижиинге, ТР-ниң Культура яамызының «Культураның тергиини» деп хөрек демдээнге, «Чогаалга ханы сеткилинден ынакшып, чырыдыышкын ажылынга бараан болуп, Тываның библиотека ажыл-херээн кадагалап, ооң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип чорууру дээш», РФ-тиң сенатору Дина Оюннуң ѳѳрүп четтириишкин бижиинге тѳлептиг болган.
Национал ном саңы шылгараан албан черлериниң бирээзи. «Культураның эң эки албан чери» деп аттың ийи дакпыр эдилекчизи. Регион чергелиг культурлуг салгал болур 1925 чылда туттунган бажыңны тѳлептиг кадагалап, эдилеп турары дээш, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Өѳрүп четтириишкин бижии-биле шаңнаан.
Чымыштыг ажыл-ишке дүжүп бербес, кезээде бедик тура-соруун салбас, улуг-биче коллегаларын чаңгыс аай орукче углаптар ёзулуг профессионал, кайгамчык байлак сеткилдиг Ирина Алексеевнаның кылган ажылы тѳѳгүге балалбас исти арттырып каар, алдар-ады кажанда-даа элеп-читпес.
Оралмаа МОМБУЛАЙ, А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының редактору.
Чуруктарны маадырның хууда архивиндан алган.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16
