Иван Тимофеевич КУЗНЕЦОВ
(«Саяндан Ровно чедир» деп тоожудан үзүндү)
...Он чараш, чалыы кыстар: Кыргыс Сынаа, Ооржак Севил, Ховалыг Бичен, Ооржак Байлак, Монгуш Амаа, Сарыглар Часкал, Куулар Дарыяа, Кыргыс Норжуң, Оюн Полина, Иргит Багбуужап.
Оларның чамдыктары боттарының ашактары, акы-дуңмалары-биле кады фронтуга келгилээн болган. Куулар Дарыяа ашаа-биле болгаш ийи акызы-биле келген. Сарыглар Час- кал – ашаа Кошкар-оол-биле, Иргит Багбуужап – ашаа Монгуш Доржу-биле, Ооржак Байлак – акызы Данзы-Белек-биле. Элээн каш тыва аныяк херээженнер боттарының төрелдери-биле болгаш чоок кижилери-биле келгеннер.
Тулчуушкуннар эгелээн. Олар-биле кады тыва кыстар дидим болгаш маадырлыг чоруктарны көргүзүп эгелээннер... Эң баштайгы балыглаттырган шеригже сыылаан октар адаа-биле бичии мага-боттуг Кыргыс Норжуң эрес-шалып үңгеп бар чыткан. Ол кашпагай кыс каяа-даа чедип, чүнү-даа кылып четтигип турган...
Деражно дээш тулчуушкуннарга тыва санитар кыстар эрес-дидим чоруун ылап-ла көргүзүп, бүгү морозовчуларның изиг ынакшылын чаалап алганнар.
Тура халааш, кезек бурунгаарлап бар чыткан салбыр командири Монгуш Сундуй хенертен автомадын оскунупкаш, ийлендир кээп дүшкен. Ол дораан санинструктор салбырның командири улуг сержант Ооржак Севил маң-биле келген. Сундуйнуң балыын шарааш, айыыл чок черже чүктеп алгаш, үнүпкен...
Ровно хоорай дээш тулчуушкуннарга Кыргыс Сынаа, Ооржак Севил, Куулар Дарыяа, Ооржак Байлак, Ховалыг Бичен, Монгуш Амаа, Кыргыс Норжуң онза шылгарааннар.
Бир тулчуушкун үезинде офицер Ефендеевтиң аъды өлүртүп каан, чадаг калган командирни диригге тудуп алыр дээш, фашистер халчып орган. Оларны Сынаа көрүп кааш, автомады-биле боолап тургаш, офицерни айыылдан хостап алган. Санитар кыс Амаа 3 фашисти ланчыы-биле боолап каан. Ооржак Байлак 4 немецти автомады-биле кыргый тудупкаш, балыг дайынчыны аппар чыдырда, бөлүк фашистер халдап келген. Эрес кыс мөгүдевээн, балыглаттырган дайынчыны бомба дүшкен оңгарга чажырыпкаш, дайзынны боолап тургаш, ойладыпкан.
Эң баштайгы тулчуушкунга-ла балыглаттырган 8 дайынчыга болгаш командирлерге дуза көргүзүп, алдарлыг чорукту кыстарның командири Ооржак Севил кылган. Командир балыгладыпкан берге үеде, ол ону солааш, дайынчыларны баштап алгаш, тулчуушкунче кирген.
– Төрээн чурт дээш! – деп алгырыпкаш, взвод командири тура халааш, барып ушкан.
– Бурунгаар! – дээш, взвод командириниң дузалакчызы бар чыдырда, аңаа база ок дээпкен.
– Мээң соом-биле! – деп адак соонда кыс үн дыңналган. Ол Ооржак Севилдиң кыйгызы болган.
Дайынчылар эрес кыстың соо-биле халдап киргеш, Ровнонуң бир кварталын дайзындан хостап алганнар. Севил ол тулчуушкунга будунче балыгладыпкан, ынчалза-даа ол дайын шөлүн кагбаан.
Кудумчу тулчуушкуннарының үезинде бистиң кезектеривистиң дайынчы чуруму холужуп калган. Тыва эскадрон салбырларының аразынга өске кезектерниң дайынчылары каттыжып келгилээн. Орта бир мындыг таварылганы ам-даа утпаан мен. Капитан Ахмеджановтуң эскадронундан бир дайынчы аар балыгладыпкан. База-ла дөспес Севил чеде хонуп келген. Дайынчының балыын шарааш, чаглактыг черже аппарган. Тыва кыстарның адынга бүгү дайынчылар эң чылыг, чымчак сөстерни чугаалап турганнар: «Тыва кыстар, дуңмаларывыс, силерни кажан кезээде утпас бис». Балыг шарыыр материал төнген, а дайынчыны ажыт черге чыттыргаш, Севил чүктешкизинден бодунуң хууда ак хевин ушта соккаш, диле тырткылааш, ооң-биле ханны боой шарып берген. «Сээң хууда хевиң меңээ кандыг-даа шарыышкындан артык эм-дом болган» – деп, ол дайынчы сөөлүнде тыва кыстарга өөрүп четтирип чугаалаан.
Тыва кыстар дидим, тывынгыр чоруктарны удаа-дараа кылып турганнар.
Ровнода бир бажың хериминиң иштинге балыг шарыыр черни Ооржак Байлак организастап алган. Үр болбаанда, ону билип кааш, фашистер атакалап келгеннер. Балыг дайынчыларны ооң эрес-дидим санинструктору Байлак-биле кады тудуп алыр азы узуткап каар боор деп бодааннар боор оң. Байлак балыглаткан дайынчыларны камгалап, автоматтан чазыг чок отту ажыткан. Ол дораан аңаа пулеметчиктер дузалажып келген. Дайзын ойтур октаттырыпкан, элээн фашистерниң сектери чыткылап калган.
Ровно дээш тулчуушкунга санинструктор Дарыяага улуг ажыг-шүжүг таварышкан. Орта ашаа Дончут биле дуңмазы Хертек Агбаан маадырлыы-биле өлгеннер. Ооң үр ыглаар чайы чок болган, чүгле диштерин ызырныпкаш, катап-катап чугаалаан:
– Эргим кижилерим, силерниң өжээниңерни каргыштыг фашистерден негээр мен.
Ийе, ол бодунуң чоок кижилериниң, өңнүктериниң амы-тыны дээш өжээнин негеп алган. Куулар Дарыяа чүгле Ровно дээш тулчуушкуннарга безин 7 фашисти узуткаан.
Ховалыг Биченниң дугайында онза чылыг сөстерни чугаалаксаар мен. Ол гвардияның улуг лейтенантызы Сат Бүрзекейниң пулемет взводунга быжыглаттынган турган. Ол взводтуң пулеметчиктери маадырлыы-биле өлгеннер дээрзин номчукчу билир болгай. Ооң одуруунга ханныг тулчуушкуннарга Ховалыг Бичен эгезинден төнчүзүнге чедир киришкен. Чүгле чайлаш чок өлүр бис деп чүвени билгеш, пулемётчиктерниң командири Бүрзекей кыс кижини камнааш, эскадрон командиринге далаштыг бижик чедирер кижи сен деп таарыштыр дужаагаш, тылче чорудупкан. Оон башка дидим санитар кыс Ховалыг Бичен чалыы назынын пулеметчик эш-өөрү-биле кады төрээн чурттуң алдарынга, ооң хосталгазынга ынчан-на өргүүр турган ийик.
Совет чурттуң хосталгазы болгаш хамаарышпас чоруу дээш тулчуушкуннарга маадырлыг чоруктарның үлегер-чижээн тыва херээженнер эр улус-биле деңге көргүскеннер. Олар эрес-дидим санитаркалар, медсестралар, часпас адыгжылар, хат-казыргы дег аъттыг шериглер болуп турганнар.
1944 чылдың февраль 17-де 8-ки гвардейжи аъттыг дивизияның командири генерал Павлов ТАРН ТК-ка болгаш ТАР-ның чазаанга тыва эки турачыларның дугайында мынчаар бижээн:
«Гвардейжи капитан Кечил-оолдуң командылаан тыва эскадроннуң дайынчыларының, сержантыларының болгаш офицерлериниң эрткен оруу улуг маадырлыг болгаш эр соруктуг чоруктуң, туруштуг дидим херектиң үлегер-чижектери-биле долдунган. Ровно болгаш Дубно дээш тулчуушкуннарга санитаркалар – Сынаа, Байлак, Севил, Бичен, Дарыяа, Амаа болгаш өскелер-даа – эскадроннуң тулушкан черлеринге дайынчылар-биле кады чоруп, дайзынның күштүг одунуң адаанга балыглаттырганнарга баштайгы дузаны көргүзүп, оларны дайын шөлүнден үндүр дажып турганнар. Санитарка Сынаа тулчуушкунга боду балыглатса-даа, санитар кезээнче чоруурундан ойталааш, хүлээлгезин күүседирин уламчылаан. Санитарка Амаа ланчыызы-биле 3 фашисти боолаан. Кыстар шупту эрес-дидим маадырлыг чоруктуң үлегер-чижээн көргүскеннер.
Тыва херээженнерниң маадырлыг чоруктарының дугайын дивизия командири кончуг чөптүг үнелээн-дир. Тулчуушкун бүрүзүнүң соонда тыва кыстарның дугайын чүгле полкка эвес, харын бүгү дивизия магадап чугаалажып турганын ам-даа утпаан мен.
Эки турачы тыва кыстарның маадырлыг херектери мырыңай таварылга эвес. Олар фронтуга келириниң мурнунда кадыг-шыңгыы өөредилгени эр дайынчылар-биле бир дөмей эрткеннер. Ковров хоорайга курлавырда полкка өөредилге оларга ёзулуг школа болган, ону фронт чанынга бистиң 31-ги полугувуска база уламчылааннар.
Өөредилге соонда херээженнер эр улус-биле деңге бүгү дериг-херекселдиг, аъттыг 1200 км маршты эрткеннер. Ынчан олар кандыг-даа чиигелде чокка эр улус-биле кады аъттарын ажаап, боо-чепсээн аштап, дыштанган черлерге бот-тывынгыр концерттерге киржип, ырлажып, танцылап, хөглеп чорааннар. Ол дээрге тыва херээжен дайынчыларның база езулуг маадырлыг чоруу болган.
Бир эвес хая көрүнгеш, тыва кыстарның фронтуже чорударын канчаар чедип ап турганын коптарар болза база дыка солун. Тыва эскадроннуң санитар салбырының командири Ооржак Севил ону фронтуже эки тура-биле чорудар дугайында билдириишкинни каш катап бижээн. Фронтуже танкист болуп чоруур дээш механиктер курузун доозуп алгаш турда, чаңгыс борбак кыс кижи дээш, чорутпаан. Адак соонда, Севил бодунуң изиг күзелин чедип алган, ол Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтузунче бо удаада танкист эвес, аъттыг шериг болуп чорупкан. Нам кежигүнү Ооржак Севил эки турачы санитар салбырының командиринге томуйлаткан...
Эки турачы тыва кыстарның эң бичиизи Кыргыс Норжуң турган. Ынчан ол 16 хар безин четпээн. Фронтуже чорударын дилеп билдириишкин киирерге, кандыг-даа харыы бербес болган.
Соонда ол чүгле нам кежигүннерин фронтуже алыр деп дамчыыр чугаа дыңнаан. Удатпаанда ол нам кежигүнүнге кирип алган. Ындыг янзылыг Кыргыс Норжуң фронтуже коммунист апарган чорупкан. Ол мурнуку шугумче бар чыда, гитлержилерден хостаан черлерде өрттенген хоорай-суурларны, кижи өлүрер аскыларны, элеп-түрээн кырганнарны, херээженнерни, өл-чаш өскүс-чаңгыс ажы-төлдү көргеш, дайзынга өжээн-кылыы улам хайнып чораан.
Эки турачы тыва кыстарның шуптузунуң дугайын борта долузу-биле бижиири берге-дир. Төрээн чурттуң ады дээш кижи бүрүзү маадырлыг чорукту кылган, чалыы назынын камнавааннар. Эки турачы тыва кыстарның дугайында номнар бижиттинер, кинофильмнер тургустунар дээрзинге бүзүрээр мен.
К.-Э. Кудажы очулдурган.
Чурукту интернеттан алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8