(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Мурнуу Буг моондак болбаан
25-ки полкка турган арткан дөрт тыва чаңгыс черге чыглып келген.
— Даарта даң бажында Бухарест хоорай чоруур апардывыс. Ында үймээн болган, ону базар хевирлиг-дир. Ам полкка чүгле иелээ артарыңар ол-дур — деп, биче лейтенант Чүргүй-оол ам автоматчылар ротазының салбырлар командирлери апарган улуг сержант Сайын-оол биле сержант Коңгарга чугаалаан. — Бистиң эргевисте чартык хүн болгаш бүдүн дүн бар-дыр, хөөрежип алыылы. Бухарест хоорайдан та келир бис, та келбес бис.
— Бо полкка 1944 чылдың февраль 28-те келген болгай бис. Оон бээр таптыг-ла бир чыл, бир неделя эрткен-дир — деп, тывынгыры-биле өөрүн кайгаткан улуг сержант Дыртык медеглээн.
— Ойт, шынап-ла, ындыг-дыр, але?... Улуг-Хемниң суун дүрген агар дээр болгай бис, ындыг эвес, үе оон дүрген эртер боор чүве-дир, көрүңерем — деп, карактарын улам сыгырартпышаан, Сайын-оол чугаалаан. — Баштайгы тулчуушкуннарны, дүүн чаа-ла болган чүве ышкаш, кончуг эки сактып келдим...
— Чүнү-даа уттуп болур, чүгле баштайгы тулчуушкуннар кажан-даа уттундурбас — деп, сержант Коңгар солагай холун бажынга дегзип алгаш, санап эгелээн. — Маңаа Нүрсат, Чүргүй-оол, Уйнук-оол, Бортай-оол, Кызыл-Тас, Идам, Шойдуң, Биче-оол, Сайын-оол, Дыртык болгаш мен келдивис. Ам дөртелээ артканывыс бо-дур. Уйнук-оол, Идам болгаш Биче-оол олар маадырлыы-биле өлген. Бортуй-оол дайын шөлүнге читкен. Артканнарывыс өске кезектерде барган.
Кайы ыракта аткылажыышкынның даажы эки турачы танкистерниң хөөрежип олурган бажыңының иштинге кээп дыңналып турган. Ынчалза-даа олар аңаа пат чаңчыгып калган. Олар дөгере гвардейжи миномёттарны (катюшаларны), үгер-бооларны болгаш өске-даа чепсектерни база самолёттарны даажындан-на танып каар апарган.
Чарлып чоруур деп турар алышкылар ышкаш, эжишкилерниң хүнзедир, хондур хөөрежип келген чугаазын допчулаарга мындыг.
25-ки танк полугу 1944 чылдың март 1-де 2-ги Украин фронтузунуң 52-ги армиязының бронетанк болгаш механизастаттынган шериглериниң командылакчызының дужаалы ёзугаар Киев облазының Дубровка суурунга кээп турумчаан. Эки турачы тыва танкистер кээп турда, полк Владимирка деп станцияга чап-чаа дүжүрттүнген болган. Мооң мурнунда 25-ки танк полугу Волхов фронтузунга дайылдажып тургаш, 1943 чылдың январь айында Ленинград хоорайның бүзээлелин чара таварып үнгеш, март–август айларда дайзынның минск-синявск бөлүүн чылча шаварынга идепкейлиг киришкен. 1944 чылдың эгезинде полк Новгород хоорайны хосташкан. Февраль 8-тен 17-ге чедир полк Туланың танк лагерлеринге эде тургустунган болгаш материалдыг кезекти алган. Ол дээрге чаа үндүрген чээрби бир Т-34 деп танкыларны алганы-дыр. Ооң-биле кады дугуйлуг машиналарның парыгы база полктуң бот составы чогуур деңнелге чедир өскен. Владимирка деп станциядан Дубровка суурга чедир полк 110 километр маршты эрткен. Ынчан эки турачы тыва танкистер дөгере танкыларны башкарып келген. Март айның эгезинде 25-ки танк полугун үстүкү командылал чериниң аас-биле берген айтыышкыны ёзугаар 73-кү адыгжы каттыжыышкынның командириниң эргезинче дамчыдыпкан. Полктуң дөрт ротазын адыгжы каттыжыышкынның 254 болгаш 294 дугаарлыг дивизияларынга үлепкен. Биче лейтенантылар Нүрсат биле Чүргүй-оол лейтенант Падалканың 1-ги ротазынга, сержант Коңгар лейтенант Сугробовтуң 2-ги ротазынга, Уйнук-оол, Бортай-оол, Кызыл-Тас олар үшкү ротага, Биче-оол, Дыртык, Сайын-оол, Идам, Шойдан олар лейтенант Громиктиң дөрткү ротазынга келген.
Танк болгаш адыгжы кезектерни каттыштырганының соонда, оларның мурнунга тодаргай сорулгалар салдынган: 254-кү адыгжы дивизия немецтерниң камгалалын үзе киргеш, Кобыляки суурну хостаар болгаш тулчуушкуннуң баштайгы хүнүнүң төнчүзүнде Черная Каменка суурнуң соңгу-барыын талазын эжелевишаан, Горный Тикич хемниң көвүрүглерин холга киирер; 294-кү адыгжы дивизия Яновка суурнуң соңгу талазын эжелээш, демги-ле хемниң көвүрүглерин алыр; 25-ки танк полугу чадаг-шеригниң бурунгаар шимчээшкинин хандырар, эжелеттирген черге быжыгланыр болгаш Резино, Павлополь суурлар талазындан фашистерниң контратаказын болдурбас.
Адыгжы дивизияларның командирлери чаа хевирниң Т-34 деп танкызының күштүг от ажыдар аргазын база чөп ажыглаан. Ынчангаш тулчуушкуннуң баштайгы хүнүнде-ле бистиң шериг кезектеривис мурнунга салдынган сорулгаларны күүседип шыдаан. Даң бажында чадаг-шериг бурунгаарлап кирген. Немецтер автоматтардан болгаш пулемёттардан күштүг от ажыткаш турупкан. 9 шак ажып чорда, 254 дугаарлыг адыгжы дивизияның командири танкистерниң мурнунга мындыг сорулганы салган: 11 шакка чедир дайзынның камгалалының мурнуку шугумун таптап базар. Дүъшке чедир 25-ки полктуң ийи ротазы фашистерниң дириг күжүн болгаш от точкаларын чер-биле деңнеп каапкан. Дүъш соонда чадаг-шериг бурунгаарлап кирипкен. 1-ги ротаның танкылары Чижовка суурнуң мурнуу чөөн талазынга 70 немец солдаттарны болгаш 5 немец офицерлерни бүзээлепкен. Оларның чамдыызын узуткааш, чартык кезиин тудуп алгаш, 254-кү дивизияга дужаап берипкен.
1944 чылдың март 5-тиң кежээзинде танкылар боттарының сорулгазын күүседиптерге, оларны тулчуушкундан үндүрген: кывар-чаар материалдар төнер чеде берген болган. Март 6-ның хүнүнде сыгыр даң бажы турда, 3-кү танк ротазы Кобыляки суурну холга кииргеш, 254-кү дивизия-биле кады фашистерни ызыртыр сүргеш чыдыпкан. Оларның солагай талазында — 1-ги танк ротазы. Шериг кезектери немецтерни бир суурдан өске суурже ойлатпышаан, оларга камгалал кылып аптар чай бербейн турган. Петровский аттыг суур, Софиевка, Яновка таварааш, ол-ла хүннүң кежээкиниң 4 шакта Черная Каменкаже бистиң шериг кезектеривис тутсуп кирип келген. Черный Тикич хемни боттары кежип алган дораан немецтер көвүрүглерни чаза тепсипкен. Ынчангаш танкылар хемниң бо чартыынга артып калган.
—Кижи деп чүвени чуртталгамда бир дугаар өлүргеш, кезек када боданы берген олурдум. Чүү-кандыг-даа болза, немец база кижи-ле болгай дей бодап келгеш аан... — деп, Кыргыс Идам өөрүнге кежээки чапсар үезинде чугаалаан. — Ооң соонда Тываның нам, чазаанга берген даңгыраавысты, буруу чокка өлүрткен муң-муң чаштарны, кырганнарны сактып келгеш, дараазында немецтерни чылча бастырар таварылгаларда, боданмас-даа апарган мен. Баштайгы хүн немецтерниң мурнуку шугумун бастырып тургаш, бир пулемёт точказынга сыңны берген үш немецтиң кырынга танкым доктааткаш, ийи удаа чаңгыс черге долгандырарымга, фашистерниң чепсээнден-даа, бодундан-даа чүве артпаан. Бир фашисти өлүрерге-ле, тиилелгениң байырлыг хүнү бүдүү чоокшулап олурар болгай.
Лейтенант Падалканың 1-ги ротазынга чораан тыва танкистер онза олчалыг болган: 35 фашисти өлүргеш, үжен бежин тудуп алган.
— Яновка суурну хостап тургаш, бир немец офицер тудуп алгаш, байысаап турдувус — деп, биче лейтенант Чүргүй-оол хөөреп эгелээн. — Ровно-Луцк, Корсунь — Шевченко операцияларының чедиишкинниг доозулганындан аажок мөгүдеп турар фашистер чорду бо. Дайзынның Корсунь–Шевченко бөлүүн чок кылганын бистиң шериглеривис ийиги Сталинград деп адаан. Аңаа 80 муң ажыг немецтерни узуткаан ужурундан бистиң мурнувуста бо туржуп турар фашистерни бичии-ле сыындырып келирге, мурнун былаажып, карак-кулак чокка дезиптер апарганының дугайын ол туттурган офицер биске чугаалаан.
Танкының механик-башкарыкчыларының чыглып келген чер-бажыңы Черная Каменка суурнуң дуганының чанында, 25-ки полк бээр халдап кирип турда, маңаа немецтерниң взводу турган. Ону граната-биле хайгыылчы Радченко чок кылган.
Чылыы хөлчок. Бо чер аажок малгаш-баларлыг болган ужурундан танкыларның кывар-чаар чүүлдерни чарыгдаары көвүдээн. Ооң-биле кады каң-куяк машинаның кадалыры дам барган. Оваарымчалыг чорбас болза, бичии-ле чиндигээш черге танк чыдыптар. Полктуң кывар-чаар чүүлдер сөөрткен машиналары ооң ырак соонда кел чораан. Чамдык таварылгаларда полк 100 километр чедир ырай бээр апарган. Март айның эгезинде шериг кезектери ол хире дүрген бурунгаарлап кел чыткан.
Кежээки кыска чапсар доозулган соонда, механик-башкарыкчылар боттарының машиналарында барган. Даарта — Шаулиха суур дээш тулчуушкун. Хайгыылчыларның дыңнаткан медээзи езугаар алырга, суурну хөй эвес фашистер камгалап турар болган. Ынчангаш полк командири алды Т-34 танкыларга болгаш автоматчылар десантызынга суурну хостап алыр сорулганы салган. Дүъштекиниң үш шак үезинде суур бүрүн хостаттынган болгаш кежээ 7 шакта Горный Тикич хемни полктуң танкылары сүстүрүп кешкеш, ооң мурнуу эриктеринге камгалалды эжелепкен. Март 8–9-та полк Паланочка, Молодецкое, Старые Бабаны, Ксендзовка суурларны хостааш, 73-кү адыгжы каттыжыышкынның командириниң дужаалын алган: Умань хоорайның соңгу чүгүнче үнгеш, дайынга танкылыг контратака кылдыртпас. Дүнекиниң бир шакта талдар аразынга чажырып каан турган танкылар дайынчы даалганы күүседири-биле чорупкан. Умань хоорайның соңгу талазынче бар чорааш, дескен дайзынга полк чыпшыр четкен болгаш дүнекиниң үш шак турда Совет Армияның чадаг-шериглери-биле кады Умань хоорайже хап кирип келген.
Шак ынчаар, 1944 чылдың март 10-да, бир чугула хоорай немец-фашистиг эжелекчилерден хостаттынган. Умань операциязынга көргүскен эрес-маадырлыг чоруу дээш полк командири Чүргүй-оолду Совет Эвилелиниң Маадыры атка ол-ла хүн киирген. Ол хүн капитан Кечил-оолга баштаткан тыва аъттыг-шеригжилер 1-ги Украин фронтузунуң мурнуку шугумундан үнгеш, төрээн Тывазынче чаныпканын сагындыраалы.
Умань хоорай белени-биле алдынган. Танкистер кижизин-даа, техниказын-даа чидирбейн, дайзынның бежен ажыг солдаттарын болгаш офицерлерин, 2 пулемёдун болгаш 15 автомашиналарын чок кылган. Хоорайның төвүнде дескен немецтерниң олчаан каапкан кывар-чаар материалдары-биле танкыларны “чемгергеш”, 25-ки полк дайзынны Кочержинцы суурга чедир кудуруктаан. Ол суурга полкту немецтерниң Ю-87, Ю-88, ХЕ-11 маркалыг самолеттары бомбалаан. Март 11–12-ниң хүннеринде полк Оситна, Максимовка, Юрковка, Терновка, Шляховая суурларны хостааш, Джулинкага чедип келген. Джулинка суурну, Мурнуу Буг хемниң көвүрүглерин бомбалааш турупкан. Ынчангаш чаңгыс-даа кежиг арттырбаан.
Ол-ла ынчап турда, 52-ги армияның шериглериниң командылакчызының чаа дужаалы келген: даарта, март 13-те, Мурнуу Буг хемниң ол чарыынче беш танкыны үндүргеш, аңаа плацдармны (бичии черни) эжелеп алыр. Эжелеттинген плацдарм Шумилово суурнуң чоогунга турар ужурлуг.
Шала кежээликтей апарганда полк командири Соколов үш танкыга кежиг кылыр черни билип алыр сорулга салгаш, разведкаже чорудупкан. Танкыларның бирээзин тыва эки турачы Биче-оол башкарып чораан. Танкылар Мурнуу Бугтуң кыдыынче чоокшулап орда, хемниң барыын талазындан от ажыдыышкыны эгелээн. Фашистер танкыга удур чепсектен болгаш улуг ок октаар аар аппараттардан адып турган. Биче-оолдуң соонга чораан танкыга ол октарның бирээзи дээптерге, танк экипажы-биле кады өрттени берген. Ам ийи танк бурунгаарлап кел чораан.
Ынчап чорда, Биче-оолдуң танкызы база хып эгелээн. Танкыга өрт айыылдыг-ла. Кыва берген танкыдан экипажтың дириг үнери — ховар таварылга.
Биче-оол танкызын доп-дораан доктаадыпкаш, командири лейтенант Аникинге чугаалаан:
— Танкының шимчеп чоруур кезээ өрттени берди, адаккы люктан дүшкеш, дүрген хемчег алыр болзувусса, өрттү чайладып болур.
Лейтенант Аникин өрттү өжүрер дугайында команданы экипажка дужааган. Танкның иштинде чүгле башня командири артып калган. Ол танкының күчүлүг үгер-боозундан Мурнуу Буг хемниң барыын талазын боолап чыткан. Немецтер Биче-оолдуң танкызын сандан үнген кылдыр бодааш, олче боолавас апарган. Ооң соонда канчап бир көөр дээрге, өрттенип турган совет танк хемни дургаар каккаш, өске танкының соо-биле Джулинка суурже киргеш, чиде берген.
Кежээкиниң 6 шак турда 73-кү адыгжы каттыжыышкынның мурнуку кезектери Мурнуу Буг хемни кешкеш, ооң барыын эриктеринде ийи-үш суурну холга киирип алган. Ынчалза-даа удатпаанда ол кезектер эжелеп алган суурларны каар ужурга таварышкан: дайзын хөй күш-биле контратакалап киргеш, оларны суурлардан үндүр шаапкан.
Мурнуу Буг хемниң солагай талазы, оң талазынга көөрде, бедик. Ынчангаш бистиң кезектеривис барыын талада сыңны берген фашистерни хостуг боолап турган. Шумилово суурнуң дужунга четкеш келген хайгыылчылар хемниң суу көдүрүлген, калбаа 180–200 метр чедип турар, ханызы 2 метрден дудак чок деп илеткээн. Оон сыык черлер тывылбаан.
Кежээкиниң 8 шакта полк Чернятка суурга кээп доктаагаш, штаб начальниги капитан Капущевскийге баштаткан дайынчыларны ийиги хайгыылче чоруткан. Ооң түңнелинде полк командири подполковник Соколов шиитпир үндүрген: дүне када беш танкыны Мурнуу Буг хемниң дүвү-биле кежер кылдыр белеткээш, даарта даң хаяазында ол чарыкче кежирер. Дүнеки ажыл эгелээн. Хамык люктарны, үттерни солидолга борап каан пөстер-биле шыпкаш, бөөшкүннээш, жалюзилерни брезент-биле так дуглаан. Өрттенген газ үнер хоолайга база-ла брезентиден кылган чең кедиргеш, башня кырынче өрү угландыр үндүрүп эккелген.
Даң аткыжеге чедир танкыларны кым кежирери билдинмээн. Тывалардан танкыларындан № 8, 10, 19 дугаарлыг Биче-оолдуң, Сайын-оолдуң, Дыртыктың танкыларын кежирер кылдыр белеткээн. Эртенгиниң 6 шак турда белеткеттинген танкыларның экипажтарын чыскаагаш, полк командири дужаал үндүрген: берге байдалды өөренип көргеш, кежирер танкыларга чүгле ийи-ийи кижини олуртур, танкыларны Мурнуу Буг хемниң дүвү-биле кежирер даалганы эң дуржулгалыг кижилерге онаар.
Сугже эң баштай бир дугаарлыг танк хап кирген. Ону башкарып чоруур ки- жи — старшина Калитка. Ол — дуржулгалыг механик-башкарыкчы, 25-ки полктуң үндезилеттингенинден эгелээш, маңаа шериг албанын эрттирип келген. № 1 танкының командири лейтенант Белоиван. Танк хемче ханылап бар-ла чораан. Орту киир суг дүвүнче кире бергеш, танк оожумнай берген. Удатпаанда танкының чүгле башнязы, газ үнзүн дээш хоолайга кедирип каан чеңи суг кырында көзүлген. Ооң соонда таваар ындыкы эрикче чоокшулап эгелээн. Эрикче мырыңай үнериниң кайызы чорааш, танкның мотору ажылдавастай берген.
— Хоолайга кедирип каан чең бир-ле чүвеге үскеш уштуна берди — деп, рация дамчыштыр лейтенант Белоиван полк командиринге рапорттаан. — Экипажтың олудунче суг кирбейн тур.
Ийи дугаарында сугже лейтенант Сугробовка баштаткан танк кирген. Мүн-не чүгээр чоруп олургаш, ол танк эрикке 30 хире метр четпейн чорааш, база турупкан. Ам 4-кү ротаның үш танкызы арткан. Биче-оолдуң сес дугаарлыг танкызынга рота командири лейтенант Громик олурупкаш, Мурнуу Бугче кирген. Ол танк командириниң олудунга лейтенант Падалканы чалап алган. Лейтенант Громик сугда чыдыпкан ийи танкының үстү-биле чорааш, үр-даа болбаанда, ол чарыкче халдып үне берген. Лейтенант Падалкин-биле иелээ үстүкү люктан үнүп келгеш, ол чарыкта арткан өөрүнче хол чаярга, шупту ураалап, амыраанындан холга таварышкан чүвелерни өрү октап турган.
52-ги армияның шериглериниң командылакчызының дайынчы даалгазы күүсеттинген: Мурнуу Буг моондак болбаан. 1944 чылдың март 13-түң эртенинде, 9 шакта 25-ки тускай полктуң танкылары дөгере ол чарыкка келгеш, плацдармны эжелепкен. Сугга дүшкен ийи танкыны буксирлеп тургаш, үндүрүп алган.
Эки турачы тыва танкистер боттарының танкыларынга олурупкаш, дайзынны чиге барыын чүкче ойладып чорупкан.
...1945 чылдың март 6-да даң бажында биче лейтенант Чүргүй-оол биле биче сержант Дыртык мерседес дээр немец машинага олурупкаш, 2-ги Украин фронтузунуң шериглериниң командылакчызы эш Малиновскийниң даалгазын күүседип, Бухарест хоорайже хапкан...
Оюн КОДУР-ООЛ.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №10 2025 чылдың март 20
