(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Кызыл — Ровно
1967 чылдың чайынында мээң үр-ле үениң иштинде бодап чораан күзелим боттанды: адаларның хосташкан хоорай, суурларын көөрү-биле Украинаже аъттаныптым. Кызылдан Москва таварып, Киев чедери бүгүдеге билдингир болгай, ынчангаш ол узун орукту эрткенимни бижиири номчукчуларның онза сонуургалын болдурбас.
Аалчылар бажыңынга келгеш, чунуп, арыг идик-хеп солуп кедип алгаш, Ипат Михайлович Наумовче телефоннадым. Ооң дугайын меңээ ол-ла 1967 чылдың кыжынында Ровнону немец фашистиг эжелекчилерден хостаанындан бээр 23 чыл болган оюнуң байырлалынга өөрү-биле кады киржип чорааш келген Тоңгак Хорун-оолович Таржаа чугаалаан чүве.
— Чедип келиңер, чедип келиңер! — деп, мени бажыңынче Ипат Михайловичиниң кадайы чалады. — Бо ашак чугаажок амыраар...
Наумовтарның бажыңы мээң турумчаан черимден чүгле улуг шөл кежилдир болду.
Бир шак дургузунда хөөрешкенивистиң соонда, Ипат Михайлович Иван Тимофеевич Кузнецовче телефоннады.
— Хайгыылчылар взводунуң командири чораан эш Кузнецов, силерге Азий диптен аалчы келген-дир. Уткуп-хүлээп алыр дизиңерзе, ында-биирек эжиңниң бажыңынга чедип-ле кээр сен — деп, Ипат Михайлович баштактанды.
Таакпы тыртым четпейн чорда, Иван Тимофеевич Кузнецов таксилиг бо халдып келди.
И.Т. Кузнецов Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында 31-ги гвардейжи аъттыг-шериг полугунуң хайгыылчылар взводунуң командири чораан болгаш, Тывага 1944 чылда эки турачы Билчиир-оол Оюн-биле кады чорааш барган.
— Каа-Хем районнуң бир-ле суурунга чораанывысты кончуг сактыр-дыр мен. Тыва Арат Республикага казак аъттыг-шеригжиниң бурказын кедип алгаш чордувус. Чоннуң бисти сонуургаары-даа хөлчок. Ол районга чорувуста бир аныяк, мээң үем хире тыва оол чанымга кылаштап келгеш, “Аъттыг-шеригжи ышкажыл сен?” деп каттырымзай аарак айтырды, “Ийе” дидим. “Казак мен деп де?” “Ынчанмайн!”.
Ол өйде Билчиир-оол кежээ клубка чон мурнунга чүве чугаалаарынга белеткенип, колхоз баштаар чериниң даргалары-биле дугуржулга кылып чоруй барган чүве.
Демги оолдуң чанынга ийи оол кылаштажып келди. “Аът мунуп билир сен бе, ынчаш?” деп шаштырыглыг айтырыглар база катап шуужа берди. “Аът мунуп билбес кижи казак бурка эдилевес чүве болгай” деп тайбың шинчилиг харыыладым. “Ындыг болза бир аът тудуп берейн, мунуп шыдаар сен бе?”
— Аза-ла эвес болза, шыдаар мен!
Үр-даа болбаанда, чуларлап каан чавыс аът чедип алган бо келдилер. “Ындыг-ла кончуг казакчыгаш болзуңза, мурнуңда турган аътты чүгеннээш, эзертээш, ооң кырынга оода-ла беш минута дургузунда ызыртынып көрем. Ынчан казак бурканы төлептиг эдилеп чоруур кижи-дир деп чүвени бүзүрээр бис”. Ойталаары орайтаан: казак бурканың эдилекчизиниң аът мунуп билир, билбезин сонуургаан кижилер көвүдеп келген: оларның аразында чараш кыстар база бар. Мүн-не чүгеннеп, эзертеп алдым. Аъттанып чадааш, пат болдум. Оолдар мени кочулаан хевирлиг аажок каттырышкан туру. Ынчап туруп-туруп, аъттың кырынче үндүм- не ийин оң. Аът бир будумну арта кагбаанымда-ла, мөөп эгеледи. Эмдик аът Каа-Хемни өрү алзы хаккаш чыдыпкан. Ооң ээгииш-тыныжы хөлчок апаарга, ам ону башкарып эгеледим. Кыштың соогу арын-башты ажыңнадып-ла турар. Дер суг дүшкен аътты ээзинге эккеп дужаап бердим. “Ам силер мунуп көрүңер” дээримге, оолдар дидинмеди. Каа-Хемге шак ынчанган болбас ийик мен бе — деп, Иван Тимофеевич чугаазын төндүрдү.
Иван Тимофеевич дайынга 1939 чылдан эгелеп киришкен. Биске удур дайынның баштайгы чылында немец-фашистиг эжелекчилерге бүзээлеттирген совет шериг кезектери-биле кады бүзээлелден хөй-хөй суурлар таварып, үнүп келген. И.Т. Кузнецов ады-сураа алгаан полковник Доваторнуң тускай аъттыг-шериг бригадазынга эскадрон командириниң политик талазы-биле оралакчызы база чораан. 1942 чылдан эгелээш, дайын төнгүжеге чедир Иван Тимофеевич дайзынның ханы тылынга харыысалгалыг даалгаларны күүседип келген. “Ада-чурттуң дайыны” деп үш, “Кызыл тук” деп бир, “Кызыл Сылдыс” деп үш орден-биле болгаш дыка хөй медальдар-биле шаңнаткан. Румыния, Венгрия, Австрия чурттарның девискээрин хостаарынга база киришкен, дайынны Чехословакияның найысылалынга дооскан.
Дайын доозулганының соонда бодунуң шериг албанын Иван Тимофеевич Сахалинге 1961 чылда дооскаш, Ровно хоорайже көжүп келген.
— Сахалинге тургаш, шериг албаны эрттирип турган дыка хөй тыва оолдарга ужурашкан мен — деп, ол уламчылады. — Бирээзиниң чуруу менде бар. Фамилиязы Монгуш чүве. Кым-оол дээр чүвел аан, адын уткан-дыр мен. Боо адып турда, чок дээн Монгуш боор!
Иван Тимофеевич, Наумовтарның бажыңынга кирип кел чорда-ла, ооң хөрээнде орден планкаларындан аңгыда, ССРЭ-ниң спорт мастериниң демдээн эскерип каан мен. Ол дугайын айтырыптар эптиг үе чедип кээрге:
— Спорттуң кандыг хевиринге мастер силер, Иван Тимофеевич? — деп айтырдым.
— Боо адарынга, ССРЭ-ниң Чепсектиг Күштериниң чемпиону-даа чордум. Ам бежен ажа берген ашак-тыр мен, ынчангаш шоолуг чер албастаан. Ынчалза-даа мени солуптар бүзүрелдиг салгакчым бар болдур ийин. Ол кижи болза, уруум Галина-дыр. Ол чоокта чаа делегей клазының спорт мастериниң нормазын күүсеткен кижи.
Ынчап олура, Иван Тимофеевич хоорайның спорт чөвүлелиниң улуг тренери болуп ажылдап турарын билип алдым. Шала кежээликтей апарганда, Иван Тимофеевичиниң ажылдап турар черинче чоруптувус.
Иван Тимофеевич тир чанында хамык шкафтарын ажыдыпкаш:
— Туралааның шилип ал че, маргыжаалы, тывалар боо адып турда, кижи кайгаар чүве-ле болгай — диди.
Мээң мурнумда янзы-бүрү хол боолары, тозовкалар, ланчыылар, кош-дүүргелер, шыгаар механизмниг боолар чыскаалы берген чыдыр. Экилеп тургаш, бир хол боозу, бир тозовка ап алдым. Дазыладып-ла эгеледивис. Иван Тимофеевич октарын караның 10,9 деп саннарынче бүзүрелдиг киир салып-ла тур. Мээң хол боозундан аткылаан октарым карада хамаан чок, хөлүнде безин изин арттырбаан. Тозовкадан атканым мүн-не чүгээр болган.
Орайтай бергенде, Иван Тимофеевич-биле байырлашкаш, аалчылар бажыңынче чоруптум. Эртенинде аалчылар бажыңының чанынга машина хап келген. Ак-көк “Волгага” олурупкаш, чолаачыдан аңгыда, үш кижи хап ор бис. 31 дугаарлыг гвардейжи аъттыг-шериг полугунуң хайгыылчылар взводунуң командири чораан Иван Тимофеевич Кузнецов, полк командириниң тыл талазы-биле оралакчызы чораан Николай Мелентьевич Клименко болгаш мен. Бо удаада бистиң чедер черивис — Дубно хоорайның чоогунда Панталия деп суур. Аңаа Каа-Хем чурттуг Салчак Тоюнчук немецтерге туттургаш, шаажылаттырып өлген. Ол дугайын Тыва Арат Республиканың нам, чазаанга 31 дугаарлыг гвардейжи аъттыг-шериг полугунуң командири чораан Ефим Абрамович Поповтуң дыңнаткан чагаазында Панталия суурнуң чурттакчызы Рачконуң ады кирген. Ынчангаш Салчак Тоюнчуктуң байысаалгазының дириг херечизи Рачко ам-даа дириг чурттап турар чадавас боор деп аравыста хөөрежип хап олур бис.
Дубно баар чиңгежек асфальтылыг орук-биле хап ор бис. Н.М. Клименко орук дургаар амгы Тываның болгаш ооң кижилериниң ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазының дугайын сонуургады. Мен аңаа Тываның Ленин орденниг апарганын, ооң ажыл-ишчи чонунуң культура болгаш экономика талазы-биле канчаар-даа аажок сайзыраанын чоргаарал-биле хөөреп чордум. Үжен хире километрни эрткенивисте, Иван Тимофеевич эки турачы Оюн Билчиир-оол биле кады Тывага 1943–1944 чылдарның кыжынында чораанының дугайын хөөреп эгеледи:
— Ак-көк хемниң чур- ту — Тыва кайгамчык-ла чараш чер чораан. А ооң ээлериниң хүндүлээчелин чүү дээр. Ынчан мен Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды районнарынга чоргуладым. Ол хүннер мээң сеткил-сагыжымдан кажан-даа уттундурбас — деп, Н.М. Клименкога ол чугаалап берип чорду.
Панталия суурга келгеш, Рачко аттыг хамаатыны тып чадашкан бис.
Панталия суурнуң чанында Иква хемни кежилдир көвүрүгнү эрткеш, Дубно хоорайже хап кирип келдивис. “Дубинчанка” кафениң чоогунга доктаагаш, үжелээн ырак эвесте куурара берген шивээже углааш базыптывыс. 1944 чылдың февральда аткаарлаан немецтерниң быжыглангаш турупкан шивээзи бо-ла болгай. Ооң дугайында Подольск хоорайда ССРЭ-ниң Камгалал министерствозунуң архивинде документилерде мынча деп бижээн: “8-ки дивизияның 31 дугаар полугу шавар халдаашкынче кириптерге, немецтер Иква хемниң ол чарыында турар шивээден дорт шыгааг-биле от ажыткаш, атаканы ойтур шаап-ла турган”.
Ийи чүс хире метрни эрткеш, хемниң кыдыында бедип үнген шивээниң үшкү каъдынче үнүп келдивис. Бистиң мурнувуста малгаш-баларлыг шынаа чатты берген чыдыр. Оң талавыста Сурмичи суур. Ол Дубно хоорай-биле шуут каттыжа берген болду. Солагай талавыста Панталия суур. Ооң оң талазында үш хире километр черде Ровно суур. Бо суурларның дөгерезинге 1944 чылда тыва эки турачылар дайылдажып турган. Бо суурларның дөгерезинде маадырлыы-биле өлген тыва эки турачыларның хөөрлери бар. Шынааның ортузунда үш-дөрт эскаваторлар карара берген тур.
— Шынааны кургадыр талазы-биле ажылдар чорудуп турар эскаваторлар-дыр — деп, чанывыска турган улуг лейтенант тайылбырлады.
Тывага тургаш, Иква дээрге Хемчик хире эвес-даа бол, калбаа, тоң дора дизе-ле, тос метр хем ыйнаан деп бодаар турдум. Ындыг эвес, чиңгези хөлчок хемчигеш чорду. Долгандыр арга-ыяш турган болза, дамырак деп-даа адаза кем чок хире. Тыва эки турачылар маңаа кыжын дайылдажып чоруп турган. Ынчан Иква булуктап, шынаа-биле каттышкаш, калбак хевирлиг турган боор оң.
Хенертен суггур чаъс чаап келди. Рачино, Панталия суурлар туманга шугладып, каракка көзүлбестей берди.
— Кижи бодаарга, Дубнону кандыг-даа күш-биле алыры берге-дир. Ынчан 1944 чылда, та канчап немецтерни бо шивээден дезиптеринче албадапкан улус бис ыйнаан — деп, Иван Тимофеевич боданмышаан, чугаалай-дыр.
— Бистиң полугувустуң халдап кирген чери дуу ол-ла болгай — дээш, Николай Мелентьевич Сурмичи суурнуң уунче холун айытты.
— Маңаа 29 дугаар полк онза маадырлыг тулушкан ийин. Ооң командири Сумбуховский, а политик талазы-биле оралакчызы Ипат Михайлович Наумов турган чүве. Бистиң 31-ги полугувустуң эскадроннарындан 4 дугаар тыва эскадрон шылгараан. Ол өйде мен хайгыылчыларым-биле кады Львов хоорай чоогунче разведкага чораан мен — деп, Иван Тимофеевич сактып чугаалады.
Ынчан тыва эки турачыларның чаңгыс полкчулары оон-даа өске дыка хөй солун чүвелерни чугаалады. Сурмичи суурга чедер деп шиитпирлээш, шивээден үнүптүвүс. Бар чыда, шивээниң бажында аажок улуг үтче көрнү бердим. Бисти үдеп чораан улуг лейтенант:
— Дайынның дириг херечизи-дир. Аңаа снаряд дээпкен дижир чүве — деп кагды.
Сурмичи суурже хап ора, Дубно хоорайның делгем, узун кварталдарын кайгап чордум. Дайын үезинде улуг тулчуушкуннар болган хоорай ам кижи танывас кылдыр чаартынган. Үш-дөрт каът бажыңнар бо-ла таваржыр. Дайын чылдарының соонда бо хоорайга бүдүн арткан бажың чок турган. Немецтер моон дезериниң мурнунда кол-кол чуртталга бажыңнарын чаза тепсип азы миналап турган. Дайзын чеже-даа хора чедирзе, совет кижилер бо хоорайны, дорт чугаалаарга, хүлден тудуп үндүрүп шыдаан. 1500 чылдар үезинде туттунган шивээ Дубнону каастап, күрүнениң камгалалында турар.
Сурмичи суурдан Дубнону таварып, 1944 чылдың март 10-да арткан тываларның аалынче аъттаныпкан сууру Надчицеге келдивис. Моон Ковров хоорайже чорупканнар. “Мээң бо кылаштап турар черимге тываларның та кайызы турду ыйнаан” деп даап бодавышаан, ыңай-бээр базып турдум.
— Дуу ол дуган бар-дыр бе? — дигеш, Николай Мелентьевич сактып эгеле- ди. — Аңаа бистиң полугувустуң кухнязы турган чүве. Орук ара эскербейн бардым, бо кавыга командылал пунктузу база турду...
Николай Мелентьевич ам 1944 чылдың чазынында тываларның моон чоруп турганын сакты берди.
— Үделгени дайынчы марыжын полктуң хөгжүм взводу ойнай бээрге, тывалар машиналарга олурупкаш, Ровно уунче чорупкан чүве. Полк командириниң тыл талазы-биле оралакчызы болганымда, тываларны Ровнодан поездиге олурткаш, ооң соонда дедир кезээмче ээп келдим — деп, ол чугаалады.
Ровноже орайтай бергенде хап кирип келдивис. Николай Мелентьевич даарта дүъшке чедир соңгаарлаттынмас чугула ажыл кылыр апарган, ынчангаш Деражноже дүъш соонда чоруур деп дугуруштувус.
Даартазында эртежии кончуг туруп келгеш, область солунунуң ажылдакчызы А. Войтовичиниң дилээ ёзугаар тыва эки турачыларның дугайында улуг эвес материал бижип алгаш, редакцияже чоруптум.
“Червоний прапор” (Кызыл тук) солуннуң редакциязынга бижип алган материалымны аппарып бергеш, Иван Тимофеевич-биле хоорай кезип эгеледивис. Эң баштай областың чурт-шинчилел музейинге кирдивис. “Ада-чурттуң Улуг дайыны” деп каан залда эки турачылар Севил Ооржак, Доржу Монгуш, Бегзи-Хуурак Доңгак оларның фоточуруу бар болду. Ооң соонда Ровнонуң № 6 болгаш № 19 школаларынга четтивис. Ол ийи школаның кайызының-даа музейинде тыва эки турачыларның дугайында материалдарны, фото-чуруктарны көрдүвүс, оон ыңай кылаштааш, рынок чанынга келдивис.
— Шак маңаа эки турачы Сынаа бодунуң винтовказы- биле дөрт немецти узуткаан. Ынчан бистиң полугувустуң ийи дугаар эскадронунуң взвод командири улуг лейтенант Эффиндеев аар балыглаткан турган. Ону камгалап алыр дээш, Сынаа эрес-дидим чоруун көргүскен — деп, Иван Тимофеевич чугаалады.
Ынчап чоруй, эки турачы сержант Кечил-оолдуң өлген черинге келдивис. Хоорайның эң улуг кудумчулары Ленин, Париж Коммуназы болгаш Маяковский кудумчуларының белдиринге сержант Кечил-оол 1944 чылдың февраль 2-де Ровнодан Дубноже дескен немецтерни пулемёт-биле адып чыткан.
Машиналар ынаар-мынаар караңайнып-ла тур. Үш улуг кудумчуларның белдири черле ээн турбас — чүрек согуушкуну-биле дөмей, шимчеп-ле турар... “Маңаа маадырлыы-биле өлген тыва кижиниң изиг чүрээниң согуушкуну ам тайбың ажыл-ишке ээлеттирген машиналарның шимчээшкини кылдыр хуулганы ол-дур” деп иштимде чоргаар бодадым.
Ровнодан чанып келгеш, И.Т. Кузнецов биле И.М Наумовту Тываже чалаар дугайында айтырыгны республиканың “Билиг” ниитилелиниң мурнунга тургускан мен. Партияның Тыва обкому ол инициативаны деткээн. Ынчангаш 1967 чылдың күзүнүнде, октябрь айда, тыва эки турачыларның чаңгыс полкчулары Иван Тимофеевич Кузнецов биле Ипат Михайлович Наумов Тывага келген. Олар хамааты болгаш Ада-чурттуң Улуг дайынының республика слёдунга киржип, Тываның ажылчы чоннарының мурнунга эки турачылар-биле кады дайылдажып чораанының дугайында дыка хөй лекция, беседаларны номчаан. Ровно чедип чораанымның дугайында бижээн улуг эвес материалым 1968 чылдың эге айында төп солунга үнүп келди. Удатпаанда Москва хоорайдан мындыг чагаа келди.
“Эргим эш, Кодур-оол!
1968 чылдың январь 21-де үнген “Советская Россия” солунга силерниң “Ровнога ужуражылгалар” деп эгелиг материалдарыңарны номчааш, дораан редакцияже телефоннааш, силерниң адрезиңерни айтырып алгаш, бижип олурарым бо. Ада-чурттуң Улуг дайынынга мээң база-ла Иван Тимофеевич Кузнецов дээр акым кижи чораан чүве. Ол дайындан келбейн барган. Ис чок читкен. Силерниң демги бижип турарыңар Иван Тимофеевич Кузнецовуңар мээң читкен акым бооп чадавас деп бодааш, силерге ук чагааны бижидим. Ынчангаш ол Кузнецовтуң дугайын менче бижип, ооң фоточуруун чорударын силерден улуу-биле диледим. Силерниң материалдарыңарда Кузнецов деп кижи мээң акым эвес-даа болуп болур, ынчалза-даа акымны тып алыр боор мен деп идегел дайын төнген хүннерден бөгүнге чедир мээң чүрээмден читпээн. Чүвени канчап билир дээш бижидим, дарый харыылап бээрин диледим. Александр Кузнецов. Москва хоорай”.
Ада-чурттуң Улуг дайынының төнгенинден бээр ам 25 чыл эрткен. Бомба, снарядтарга оя-чире тырттырган ие-чер бодунуң балыгларын чидир эмнеп алган, а чүс-чүс, муң-муң кижилерниң чүрээнде халаптыг дайынның арттырган балыгларының ам-даа саргып, аарып чоруурунуң дугайын ук чагаа тодаргай херечилеп турар-дыр.
Москва чурттуг Александр Кузнецовка тыва эки турачыларның чаңгыс полкчузу Иван Тимофеевич Кузнецовтуң чурук-хөрүүн чорудуп бээримге, “Ол эвес-тир, силерниң алдын үеңерни чарыгдааным дээш, буруудатпайн көрүңер” деп харыылаан.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №11 2025 чылдың март 27
