Шаг шаандан-на Тываның чонунга Чедер-Хөлдүң эм-дом шынары билдингир. Эң ылаңгыя кеш болгаш мага-боттуң чүс аарыгларынга ооң малгажының болгаш суунуң эм-дом салдарлыг дээрзин билир болгаш, кижилер бо хөлге эмненип кээп турганнар. Чедер хөлдүң эм-дом шынары Израильде “Өлүг далайның" ындыг шынарындан-даа эки дээрзин эртем-шинчилел ажылдары көргүскен.
Тыва Арат Республика үезинде, 1932 чылда, бо хөлдүң эриинге “Чедер” курортту ажыткан. Ол курортка чүгле Тывадан эвес, а бүгү Совет Эвилелиниң аңгы-аңгы булуңнарындан хөй кижилер эмнедип кээп турганнар. Ынчангы үениң эмнээшкин аргалары-биле кеш, сөөк-даяктың чүс, нерв системазының дээш өске-даа аарыгларны чедиишкинниг эмнеп турган.
Чуртка социал-экономиктиг сандараашкынныг болуушкуннарның уржуундан, черле ынчаш, “Чедер” курорттуң материал-техниктиг баазазы эргилээнинден сөөлгү элээн каш чылдар соңгаар бо курорттуң ажыл-чорудулгазы соксаан.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң 2020–2024 чылдарда хууда программазын Россия Федерациязының Чазаа хүлээп алган ачызында “Чедер” курортту катап тургузарының аргазы тыптып келген. Бо курортту чаартыр тудуп, катап ажыглалга киирери Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыны. “Чедер” курортту катап тургузарынче 700 сая рубльди ТР-ниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазындан тускайлап үндүрген. Бо чугула ажылды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң хууда кичээнгейинде доктаамал тудуп турар.
Апрель 4-түң хүнүнде республиканың массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары “Чедер” курортка баргаш, ында чаартылгаларны болгаш чаа чүүлдерни магадап көргеннер. Амгы үениң төлевилелдери ёзугаар чаа технологиялар-биле туткан эмнелге, чуртталга болгаш дыштанылга бажыңнары Чедер хөлдүң эриинден ырак эвесте бедип үнүп келгилээн. Курорттуң девискээри арыг-силиг, ону чаагайжыдарынга белеткел ажылдары бүрүнү-биле доозулган. Часкы малгаш-балар кургай бээри билек, ыяштарны олуртур, оът-сиген үрезиннерин чажар дээш өске-даа ажылдар эгелээр.
“Чедер” кадыкшылга чери” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору Виктор Сарыг журналистерни курорттуң бажыңнарынче эдертип киирип, эмнедип келген кижилер каяа чурттаар, каяа, кандыг эмнелгени эртер, каяа канчаар дыштанырын тайылбырлап көргүскен. Ол черлерге тургузар эмнелге дериг-херекселин шуптузун садып эккелген, оларны тургузар ажылдар амгы үеде чоруп турар.
Чедер хөлдүң малгаш-балары, суу-биле кижилерниң кеш, чүс-даяк, нерв дээш өске-даа аарыгларын эмнээринге ажыглаар амгы үениң технологияларының дериг-херекселин тургузуп турар. Кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерни эмнээринге таарыштыр кылган тускай дериг-херекселдер база бар. Малгаш азы суг ванналарынга кирер, массажтадыр дээш оон-даа өске янзы-бүрү эмнелгени эрттирип алыр дээш келген кижилер дыштаныр, кофе, шай азы Чедерниң минералдыг суун ижип болур черлерни дерип кылырын амгы үеде доозуп турар.
“Чедер” курортка 238 кижи хары угда эмнедип, чурттап болур. Бир азы ийи кижи чурттаар, чаагайжыды кылган өрээлдерлиг чаңгыс каът 6 бажыңны туткан. Үш каът бажыңда ажы-төлдүг өг-бүлелер чурттаар делгем өрээлдер база бар. Чедер хөлдүң эриинде чайгы бажыңнарны туткан. Чуртталга корпустарынга тургузар оруннар, телевизорлар, соодукчулар дээш өске-даа эт-септи бүрүнү-биле садып эккелген. Оларны өрээлдерде тургузуп эгелей берген.
Хары угда 200 ажыг кижи чемненир столоваяга аъш-чем белеткээринге херек шупту дериг-херекселди, аяк-сава, стол, сандайлар дээш өске-даа эт-септи, шеверлел ажылдары чоокку хүннерде доостурга, тургузуптар.
Хөл кыдыында чайгы эштир бассейн бар. Ооң кыры шывыглыг, суун чылыдып болур. Хөлдүң эриинде пляж тудуп турар. Пляжтан хөлдүң суунуң кырынче элээн узун көвүрүглерни туткан. Ол көвүрүглерге селгүүстеп, Чедерниң эм-дом шынарлыг агаарын тынып, эмненип болур. Кызылдан азы суурлардан пляжка эштип алыр күзелдиг кижилер машиналарын тургузар шөлдү аңгы кылдыр кылып турар.
“Чедер” курортту канчаар чаартыр кылганын, ону эде дерээнин, аңаа канчаар эмнедип, дыштанып болурун шуптузун саазынга тайылбырлап бижиири, чурукка тырттырып көргүзери болдунмас. Ону чүгле кижи суглуг караа-биле көрүп, судалдыг холу-биле тудуп билип ап болур.
“Чедер” курортка ажылдаар эмчилер, медицина сестралары дээш өске-даа специалистерниң четчелээшкини эгелей берген.
Курортка дыштанып, эмнедип келген кижилерниң амыр-дыжын, айыыл чогун боттандырар камгалал албанын база тургузар. Ооң ажылынга херек дериг-херекселдерни тургузар. Курорттуң девискээринге, хөй кижилер чыглыр черлерге видеохайгаарал камераларын дерип азар.
Үндезиннии-биле чаарттынган “Чедер” курортту келир чайын ажыдарын планнаан. Баштайгы үеде курорт Дыштанылга пансионады кылдыр ажыттынар, РФ-тиң социал сайзырал болгаш кадык камгалал хайгаарал албанының федералдыг органнарының чөпшээрелин алган соонда, бүрүн эрге-байдалдыг курорт-кадыкшыдылга албан чери чергелиг ажылдай бээр.
Ш. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №27 2024 чылдың апрель 10
