Чоокта чаа А.С. Пушкин аттыг библиотекага чогаалчы Артык Ховалыгга ужураштым. Артык бодунуң чаа үнген номунуң бирээзин меңээ берди. Ынчаар-ла Артыктың артык номнарын каш-даа кижи алды.
1972 чыл. Редакцияның «Шынчы» хана солунун кады кылып турдувус. Черле артыкташпаан бис. Бир кожуун чорааш келиримге, байырлал бүдүүзүнүң солунун белеткеп алган олур. Өң чок. «Кызыл будук болза аа?» — дээш, удур көрнүп кээримге, мээң караамның кайнаар угланганын эскерип кааш, дораан-на ажылдаар өрээлинче маңнапты. Ынчаар-ла эрин будуур будук-биле хана солунувусту өңнеп алдывыс. Артыктың эскериичели кымдан артык болду.
30 чыл үнмээн «Сылдысчыгашты» катап үндүрер дээш, «Пионерская правда», «Комсомольская правда», Комсомол Төп комитеди, телевидение, СЭКП-ниң Тыва обкому ынчаар ийи чыл чагаалашканымның түңнелинде, солун үнүп эгелээн. Удаваанда партия, комсомол дүшкен, «Сылдысчыгашты» акшаландырар чер чок. Москвада Бүгү-эвилелдиң Уруглар фондузунга баарымга, «Сылдысчыгашты» дораан-на акшаландырыпкан. Оон чаа келиримге-ле, Артык мени аажок манаан тур, чаа солун, чаа редакция, чаа типография тургузар деп. «Сылдысчыгашка» мындыг ажыл меңээ артык эвес болган.
1990 чылдың октябрь — 1991 чылдың март. «Сылдысчыгашка» ажылдап тургаш-ла, «Эне сөзүн» үндезилеп, тургузуп, бижип, парлап эгелээн баштайгы базымнарым бо-дур. Чааскаан редактор, харыысалгалыг секретарь, бижикчи, корреспондент, компьютержи база корректор мен. Ол-бо кижилерге материалдар чагыыр, келген чагааларны ажылдаар база парлалгаже киирер ажылчын мен. Чартык чыл дургузунда шалың албас, «шаңнал» көрбес журналист турдум. «Сылдысчыгашка» хүндүс ажылдаар, «Эне сөзүн» дүне кылыр турдум. Артык шак тыптырга-ла меңээ бо-ла келир. Ол ынчан «Шын» солуннуң үлетпүр килдизиниң эргелекчизи турду.
Коллектив чок «Эне сөзүнге» чааскаан ажылдааным соонда, 1991 чылдың мартта Любовь Батурина мээң орнумга редакторлай берди. Ооң соонда Светлана Козлова, Эмма Цаллагова редакторладылар. Июньда ам-на Артык Ховалыг редакторлап кирипкен, коллектив тургустунган, шалың-даа, гонорар-даа чаяанында келген.
Чартык чыл хире чааскаан ажылдаан чаа солунумдан чазын-на чарылдым. Үжен чыл үнмээн «Сылдысчыгаш» үндезилээрин үргүлчүлеп кириптим.
«Эне сөзү» мени мынчаар «Сылдысчыгаштан» дилеп алган соонда, Херээженнер эвилелиниң баштаар чериниң кежигүнү болуп, киришпес-ле ажылым чок апарган. Херээженнер шимчээшкининиң тергиини Наталья Тыртык-Кара суглар элээр чорукту бүгү кожууннарга он хире чыл суртаалдааш, «Хамык ужур – кадыкшылда» дээр ном база үндүрдүм. Арага амзавас шайлалгалар, шай байырлалдары, энелерниң эки чаңчылдары ол номда.
«Эне сөзүнүң» үш чылдаанынга тураскаадып Самагалдайдан Кызылга чедир үш хүн хаактыг маңнаштывыс. 1942 чылда ындыг походту Тывага баштай организастаан фронтучу Галина Доваадор 72 харлыг-даа болза, биске оруувусту айтып берип, Кызыл-Арыг, Балгазын, Кур-Чер суурларга сактыышкыннарын клуб долдур улуска чугаалап чорду. Хамык улус хаакчыларны Тос-Булакка дозуп, ураалап уткуду.
Ам көрүңер – «Эне сөзү» чүгле кадык амыдыралды эвес, чогаалчыларны база чогудуптар солун-дур. Ынчангаш мен 1942 чылдың хаактыг походун уламчылай, 1994 чылдың ындыг походун чартык чүс чыл четпээнде, 2023 чылдың мартта база катап организастадым. 1942, 1994 чылдарның походу 2023 чылда ынчаар уламчылаттынган. Аңаа киришкен хаакчылар келир 2024 чылда Самагалдай – Кызыл аразының дөрткү походунга белеткенип турарлар. Олар – «Эне сөзүнүң» эгидикчилери-дир, Артыктың аарыкчылары-дыр. Олар ам эрлерден тудавас энелер, хаактыг халчыр кадыннар.
«Эне сөзү» кожамык мөөрейин чарлаптарга, чүс ажыг кижи 100–100 куплетти чоруткан. Чадаанадан Ондар Аракчааның 15010 кожамыын чаңгыс корреспондент каш хүн номчаан деп? Чүгле номчуур эвес, куплет бүрүзүн сайгарар, шилиир, тайылбырлаар, үнелээр, чара бижиир… Ажыл улуг, ажыы оон-даа улуг.
Каа-Хемде Бүрен-Бай-Хаактың Бурган-Аксында малчын Борис Дондук-оол үениң байдалын үттей сөглээн, бодунуң байдалын бодай сөглээн кожамыктары дээш, чүс муң акша-биле шаңнаткан. Ону тыпсырын жюри меңээ дагзып каан. Ынча акша столум хааржаанда дола берген. Чагаа чорудупкаш, неделя хире болганда, бо шурап келди. Ийе, шуут-ла шурап. Ийи буду дискектен куду чок, ийи колдук даянгыыштыг. Деңге даянгаш-ла, бурунгаар шураар.
— Эрги машинам үрелген, инвалидтер эвилелинден «Ока» ап келдим. Баштайгы пассажирлерим бо – дээш, кадайы биле оглунче айытты. Чугаакыры, аксы-сөзүнүң аянныы дораан-на көстү берди.
Акың меңээ чедер сен бе,
Аътка халдып шыдаар сен бе?
Инвалидке чедер сен бе,
Инек малдап шыдаар сен бе?
Бертик-даа бол, бут чок-даа бол,
Бериңер деп диленмес мен.
Мегеленип, баажыланып,
Мелегейим көргүспес мен…
Ийи бут чок инвалид хирезинде, аътка шавар малчын боорундан аңгыда, езулуг чогаалчы кижи-дир бо. Менден-даа, кымдан-даа артык.
«Эне сөзүн» эгелээн өөрүм Күнзекович биле Саяновнага. Кыс парлалгага киирген үлүүн үнелээн А. Ховалыг. 2002.10.02» мындыг үнелелдиг «Аалым болган Ава-Тывам» дээн номун Артык Хөм-Оттуковна 2002 чылдың октябрь 7-де берген. Ында бо-ла «Эне сөзүнүң» бодарадыкчыларының бирээзи болган кадайым Сиириңмаа Саяновна-биле кады чогааткан шүлүүмнү ол номда киирген болду. Ону номчукчуларга сонуургадыйн.
Сөңнээр белээм бо-ла, энем
Эштиг-өөрлүг, номчукчулуг
«Эне сөзү» эки солун.
Элбек чону эриг баарлыг,
Эң-не эргим, шынчы солун.
Ынчангаш-ла алдар-хүндү,
Ынакшыл-даа бүргээн солун.
Ырак-чоокта өңнүктери
Ындынналдыр ырлаан солун.
Чонувустуң шуптузунуң
Чоргааралы болган солун.
Чогаадыкчы кижилерниң
Чогум чепсээ, үнү солун.
Янзы-бүрү мөөрейлерни
Ыяап чарлаар, түңнээр солун.
Чаалап алган тиилекчини
Шаңнаар-мактаар, деткиир солун.
Эвээш-даа бол үлүүм кирген
«Эне сөзү» – эргим солун.
- Он чыл болган найырымга
Олуруш! – деп, чалаан солун.
Чалалгага өөрээнимни
Чамбы-дипке чарлаайн, Энем.
Сөглээр сөзүң дыңнаар дээштиң,
Сөңнээр белээм бо-ла, Энем.
Чооду КАРА-КҮСКЕ
№66 «Шын» 2023 чылдың сентябрь 6