НОЯБРЬ 10 — ИШТИКИ ХЕРЕКТЕР ОРГАННАРЫНЫҢ АЖЫЛДАКЧЫЛАРЫНЫҢ ХҮНҮ
1917 чылда октябрь революциязы Россияга хаанныг эрге-чагырганы дүжүрген соонда, совет эрге-чагыргага база ындыг күш херек апарган. Ынчангаш улусчу милицияны тургузар дугайында шиитпирни совет эрге-чагырга ноябрь 10-да хүлээп алган. Совет милицияның хүнүн 1962 чылда доктаадып тургузарда, чогум-на ноябрь 10-ну шилип алган. Иштики херектер органнарының ажылдакчызының хүнүн ноябрь 10-да Совет Эвилелинге-даа, амгы Россияга-даа демдеглеп эрттирип келген.
Тывага иштики херектер органнары Тыва Арат Республика үезинде тургустунган. Иштики херектер яамызын тургузар дугайында доктаалды ТАР-ның чазаа 1922 чылдың март 16-да хүлээп алган.
Иштики херектер органнарынга эрес-дидим, ханы эртем-билиглиг, харыысалгалыг кижилер ажылдап шыдаар. Тываның иштики херектер органнарының хоочуннарының сактыышкыннарын парладывыс.
“ШЫН” СОЛУННУҢ АЧЫЗЫНДА
Ынчан улус дыка солун чагыдар боор чүве, ылаңгыя «Шын» солунну көдээ ажыл- агый ажылдакчылары дыка чагыдып ап турган. Солуннуң баштайгы арынының үстүнге малчыннарның ат-сывын, чок болза турлаан бижип каарга, суг сөөртүр машина чолаачылары азы бригадирлер оларны малчын аалдарга албан чедирер.
Бир кыжын ынчангы Таңды районнуң Каък суурда Ч. Сергейниң (хөөкүй ам бистиң аравыста чок) кажаазындан ок-боолуг дүне аъттарын оорлаар деп турда, малчын үнүп келгеш, оорларны сагындырып алгырарга, боо-биле будунче балыглааш, дезипкеннер.
Ол херекти истээри-биле, Таңды районнуң иштики херектер килдизи биле ОБХСС-тиң (социалистиг өнчүнү оорлаар чорук-биле демисел килдизи) оперативтиг төлээзинден бөлүктү тургускаш, байдалды тайылбырлааш, чоруткан.
Малчынның кыштаанга чеде бергеш, дораан кем-херек болган черни истеп көөрүвүске, оорларның аткан дүүрге боозунуң холазының солун саазынындан кылган бөөшкүнүнүң артынчызы чыдыр. Ында бир кижиниң адының эге үжүү арткан. Каъктың чоогунда Ак-Тал, Элегес суурлардан оорлар кээп болур дээш, ийи аът истерин дилеп эгеледивис. Ынчан хар чаа чагган болгаш, истер дыка эки көскү. Ак-Тал уунче аъттар истери чок. Малчынның кыштааның дужунда дагдан бадып келген ийи аът изин тып алдывыс. Чогум кем-херек болган черден дедир чораан оорларның аъттарының истерин чидирип алган бис. Аъттарының истерин будап каапкан болганнар. Элегес суурже машина оруунга кирип алдывыс. Балыглаткан малчынны база олуртуп алган болгай бис.
Байысаакчывыс: «Солунда бижип каан үжүк бо малчынның адының эге үжүү-биле дөмей, ынаар кирипкеш, көрээлиңер» – дээрге, оруктан ырак эвесте кыштагда малчынның бажыңынче кире бердивис. Ашак-кадай иелээ олурлар.
ОБХСС ажылдакчызы эживис кирип келген дораан малчындан айтырган.
— Чүге Каъкта кадарчы Ч. Сергейни бооладың?
Малчынның столунуң кырында «Шын» солунну көөрүмге, бир арынын ора соп каан болду.
Малчын:
— Ашак кижи канчап кожамны боолай бээр кижи мен — деп харыылады.
Ынчангаш эп-чөвү-биле чугааладывыс:
— Дүне Каъкта малчынның кыштаандан ийи аъттыг билдинмес улус ооң аъттарын оорлап турда, малчын үнүп кээрге, боолааш, дезипкеннер-дир. Изи силерниң кыштааңарже кирген, боо аткан черден солун артынчызын тып алдывыс, ында сээн адыңны бижип каан.
Малчын элдепсинип:
— Дүүн Элегестен ийи аъттыг оол келди. Каъктан аңнаарывыс ол дээш, боонуң холаларын октааш, мээң солунумнуң саазыны-биле бөөшкүннеп алгаш, чоруй бардылар. Даңгаар эртен келгеш, боозун бажыңның чадазының адаанда суп кагдылар — деп харыылады.
Шак ынчалдыр херекти истеп тыптывыс, оорлар Элегес суурдан туттурганнар.
Хову-Аксынга бир кижиниң инээн оорлааш, суур кыдыынга соккан болган. Оорларның бирээзи албаннааш, солунну ора соккаш, ону ажыглааш, октапкан болган. Саазында бажыңның адрезин бижип каан боорга, ол адреске чеде бердивис. Хынап көөрүвүске, соодукчузун долдур эът суп каан. Ол херек база солун ачызында илереттинген.
С.Т. ОЮН, милицияның курлавырда полковниги.
КАДЫ ХӨӨРЕЖИП ОЛУРА
Шуурмак суур чурттуг Н деп орус кижи чап-чаа «Нива» деп автомашина садып алгаш, «чугган». Эзирии улгаткаш, удуп калган. Миннип кээрге, боду орук кыдыында чыдар, машиназы чок болган. Ол дугайын милицияга дыңнаткаш, каразыыр кижизин чугаалаан. Ол дораан эгелээн истелгениң түңнели чок болган.
Иштики херектер килдизиниң удуртулгазы-биле сүмелешкеш, кожа районга сургакчылап чеде бердим. Бажыңнарның бирээзинде кижилер чыылган, эзириктер-ле хөй. Оларның аразында эзиртир арага ижип алган бир «хөглүгбей» хөөреп олура, читкен машинага хамаарылгалыг бир чүве чулчура каапканын дыңнай тыртып алдым. Ол чулчураан кижи-биле каш хонук кады «хөөрежип каап» ажылдааным түңнелинде, чүвениң ужуру ыяк билдинип келген. Оперативтиг бөлүк-биле улаштыр ажылдааш, ховуда ээн кыштагга келдивис. Дилеп турганывыс «Ниваны» черде хандыр хөөп каан болган.
Владимир СОЯН, юстицияның халажылгада майору.
КЫЗЫГААРЖЫ КОВЕШНИКОВ
1980 чылдарның төнчүзү. Бир-ле хүн Хөнделең суурнуң көдээ совет чоогунда өлүг кижи мөчүзү тывылган деп дыңнадыг келген. Оперативтиг бөлүк ол-ла дораан Хөнделеңче үнүпкен. КАИ инспектору Анатолий Петрович Ковешников машинаны башкарып чораан. Суурга чеде бээривиске, аңаа турган улус дораан-на каразыттырып турар кижи Хөнделеңниң Алдыы, Үстүү ховуларже углай аъттаныпкан деп биске чугаалай бердилер.
Дораан-на ол кижиниң соонче углай чоруптувус. Аъдының изи илдең, Ортаа-Ховуже углаан болду. Элээн истеп чоруп олурувуста, аъттыг кижиниң барааны бо көстүп келди, аъды могап турупкан хевирлиг, арай деп-ле илгип чоруур. Бисти эскерип кааш, аъдын шаварга, шоолуг маңнай албас боорга, дагны өрү чорупту. Аъды шуут туруптарга, боду дүже халааш, улаштыр чадаг маңнапты. «Тур!» деп алгырып-кышкырарывыска-даа хоржок, сагындырып боо адарывыска-даа турбас, дагны ажа халып чоруй барды. Соондан сүрүп, даг кырынга үнүп кээривиске, чүү-даа көзүлбес, ол киживистиң кайнаар халып чоруй барганы билдинмес.
Ынчан А.П. Ковешников, менден улуг назылыг хирезинде, черле бистен чыда калбас, маңнап-ла олурар. Чүү кончуг мындыг шыдамык кижил деп бодап кагдым. Мен малчын кижи оглу болгаш, тайга-таскыл черлерге чоруп чаңчыкканым черле кончуг…
Дагның шыпшык бажынче үнүп келгеш, хараарывыска, Алаш хем бо көстүп келди. Туран-биле ыңай-бээр көрзүнеривиске, дескен кижи көзүлбес, ооң кайда барганы билдинмес. Аңаа бичии хараттынып оргаш, дагны куду хемче углай бадыптывыс. Канчангаш-ла, караам уу-биле көрүптеримге, киживис сирт кырында бо олур. Тура дүштүвүс. Ол-ла дораан дугуржупкаш, кедеңгирлеп чорааш, артындан келгеш, олурган кижини хенертен барып сегирип алдывыс. Холунда улуг бижектиг, кижи амы-тынынга четкен кем-херек үүлгедикчизин ынчаар туткан бис.
Чүү кончуг шыдамык кижи сен деп Ковешниковтан айтырарымга, кызыгаар шериинге шериг хүлээлгезин эрттирген болду.
Алексей ХОМУШКУ, милицияның халажылгада подполковниги.
Материалды Ш. МОНГУШ белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” № 85 2023 чылдың ноябрь 8