"Шынның" почтазындан
Эрги-Хөлде казанактар ээзин
манаан ышкаш боорга…
Эрги Чаа-Хөл суурну өскээр көжүргенинден бээр 35 чылынга тураскаадып, бичии сактыышкыным бижидим.
Суглар, хемнер шааладыр чаржып бадып, шынаа оът-көгү-биле каастай үнүп келир үеде, Саян-Шушенскиниң шыгжамыр суунуң адаанче кирген суурувус — эрги Чаа-Хөл суурнуң сактыышкынын демдеглеп эрттирериниң дугайында чон ортузунга хуралдап чугаалашканын дыңнааш, аажок хей-аъдым көдүрлүп, өөрүп олурдум.
Эрги Чаа-Хөл суурнуң девискээринде шаандагы үениң херечизи болур базырыктар, даш көжээлер болгаш канчаар-даа аажок улуг үнелиг Авыда бурганывыс база ырак эвесте турар. Эрги суурувусту долгандыр турар дириг бойдузу биеэ хевээр турганы дег көстүп келир. Суурувустуң сактыышкыны ооң мурнунда, 2019 чылда, база кончуг эки организастыг, солун эрткенин сактып келдим. Суг шыгжамыры бодунуң орнунче тыртылып кире бээр үеде, барык апрель-май айларда, Бурган-Даанга четкеш, оон улаштыр көстүп чыдар чазаглыг орукка кирип алгаш, суг долуп турган шынааны кежилдир эрте халды бээрге, шагда Эрги Чаа-Хөл, Чаа Чаа-Хөл, Булуң-Терек, Ак-Туруг, Арыг-Үзүү, Эрги Шагаан-Арыг автобус машина-балгат аргыжар сайлыг орук көстүп келир. Ырактан-на көөрге, суурну долгандыр дистинчип ушкан куштарның эткен үннери дыңналыр, кажанда-даа уттундурбас, адыш оюу дег черде чаттыла берген эргим өскен суурум бо-ла болгай.
Кажан суур бодунуң орнун ээлеп турар үеде көөрге, эрги көвүрүг адаанда агып бадып чыдар септе бичии байлаңнары безин биеэги бичии үелерни сагындырар болду. Кенен сеткил-биле бо шыгжамырдан келген далай суу дедир бээр агып келбес болган болза, дээн хөөннер башка дойлуп келир.
Суурже кирип келирге, бир дугаарында, автобус доктаамы, "Дорожный" садыы болгаш чоогунда турар школаның орнунда арткан ханаларының ыяштарын эскерип болур. Улуг кожуун төвү турган суурнуң улуг чемненилге чери көскү черни ээлеп чораан-на болгай. Ооң шалазынга чаткан ак-кызыл плиткалары суг адаанга хөй чылдарда чытканындан оондакталып тоглап калган чораан. Оң талазынче кудулдур мээң өскен бажыңымның орну, кудуунуң орну, черле чуртталгавыстың кол өзээ чораан суугум орнун аштааш, чемим дээжизин салыр чаңчылдыг мен. Орук кежилдир кожам болгаш чашкы шаамдан-на чарылбас эжим Аяна Седип бажыңының орнунда олуруп алган ыыткыр хөөрээр, удур-дедир хөөрежип шаг-ла боор бис.
Чээрби чүс чылдың алдан ажыг чылдарында ачамның ажылдап турганы черинден берген бажыңының баштайгы ээлериниң казып кылганы ийи ногаа шыгжаар шыгжамыры ол-ла хевээр көк аразындан көстүп чыдар болду.
Бо сактыышкынны бижип ора, көңгүс бичии турумда, школа-даа назыны четпейн турган үемде, кожа-хелбээ ада-ием-биле үнчүп-киржип, аралажып эдержип чораан кожавыс Евдокия Бузова деп кырган-авайны чайгаар сакты хонуп келдим. Тозан ажыг чылдарда эрги суурумдан көжүп чорупкаш, Үстүү-Усинск суурга чурттап турувуста ол кырган-ававыс бистиң чурттап турар черивисти төрелдеринден айтырып алгаш, бистиң-биле тозан чылдар төнчүзүнге чедир харылзажып, чагаалажып чораан. Чээрби чүс чылдарның 20-30 чылдарында үжүк-бижикке өөренип алыры белен эвес турганындан бижиири шала чегей-даа бол, чагаа хавын өске кижиге бижидип алыр-дыр мен деп бижээнин номчааш, дыка кээргээр турган мен.
Бис суурувустан дыка орай көжүп үнген бис. 1985 чылдың барык май турган. Авам, ачам Чаа Чаа-Хөл суурже ажылдааш, оон дыштаныр хүннерде катай чанар турган бис. Кажан чоннуң көжери төнүп турда, көңгүс эвээш бажың арткан. Суур шуут ээнзиреп калган, свет шагда-ла чок. Авам эвээш-бичии каш эт-севин чаңгыс черде чыып белеткеп алган олурар чүве. Кежээ бажыңдан үнүп келирге, ында-мында ыттар ээргизи дыңналыр, бир-ле каржы-дошкун чылдар сагындырар. Ырак эвесте кудумчуда сарыг илчирбелиг трактор бажың орнун, орай кежээ-даа дивейн, бөле үстүргеш, өрттедип турар дүлгээзинниг чылдар турган.
Салгалдар солчуп, 35 чыл эртсе-даа, эрги суурувусту сактып бодап олурарга, кижи чайгаар уян хөөннерге алзы бээр. "Өлден артар, өрттен артпас" дигени-ле шын. Ында-хаая-даа бол, барып чедип, сактыышкынын кылып, суурувус орнунга дыштанып, оюн-тоглаага киржип алыр аргалыг болганывыска өөрүүр-дүр мен.
Эрги-Хөлде казанактар
Ээзин манаан ышкаш
боорга,
Бажыңымның
орнун-даа бол,
Барып көөрүн
бодай бээр мен.
Елена ЧАТБАЛ.