Кижи кылдыр хевирлеттинип олурар чаш уругнуң өг-бүлезинде авазындан-даа, ачазындан-даа артык, чаңгыс борбак чүгле шынын чугаалаар кижи башкызы болур. Сактып келиңер даан, силерниң чагыыңар, негелдеңерни херекке албас. «Башкы ынча дээн чүве-дир»— дээн соонда, албан күүседир. Харын-даа мырыңай: «Сен чүге ынчаар кылып тур сен, авай, мээң башкым мынчаптар чорду» — суг дигилээр болгай. Башкы кижи өзүп олурар салгалга ол хире үлегерлиг. Ылаңгыя көдээ суурларда башкылар чоннуң “көрүнчүү” болуп, суур-сумунуң бажында чоруур. Ат-алдары бедик, хүндүткелдиг, хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, кезээде бирги одуругга чоруурлар. Бажыңынче башкы кижи кирип кээрге, мендилешкеш, дүрген-не үне халыыр азы өске өрээлче эрте бээр. Кудумчуга кайы ырактан-на көрүп кааш, чаштыныптар ийик бе азы өске кудумчуже ээптер – таваржы бээри ол хире сүрээденчиг.
«Эргим башкым ачызында эртем-билиг чедип алдым» дээни ышкаш, күрүнениң кайы-даа адырында ажылдап чоруур кижи бүрүзүн башкы өөредип каан: чурт баштыңын-даа, эмчини-даа, ужудукчуну-даа, прокурор, шииткекчини-даа, муңчу малчынны-даа, тускай эртем хереглеттинмес бөдүүн ажылчынны-даа. Башкыларын, ылаңгыя «А» деп үжүктү айтып берип, сөстерни кожуп номчуптар, салаа базып санаптар кылдыр өөредип каан баштайгы башкызын, сагынмас кижи чок. Башкызынга өөрүп четтиргенин илередип чоруур таварылгалар амыдыралда хөй. Бодунуң чаш ажы-төлүн ээн бажыңынга боттары-ла борастанып өзүп кээр кылдыр каапкаш, неделяның чүгле чаңгыс борбак улуг-хүнүнде кады хүнзээр болгай. Ол хүнзээрде безин орта дыштанмайн, уруглары-биле ажаанзыраар хамаанчок, чунар-бажың одап, идик-хеп чуп, бажың-балгадын аштап-арыглап, аъш-чем кылып дээш чай-ла чок хүнзээрлер. Инек мал тудуп турар суг башкылар эртен, кежээ инээн саар, сүдүн тыртар, хойтпаан тип, ак чемин кылып турда, мүн-не сооктар дүжүп, инек сүдү кызырлыр. Сагбайн баар дээрден башка, чыл дургузунда мал ажылы черле төнмес. А даартагы кичээлдерге белеткенирин чугаалаан-даа херээ чок. Дүнекиниң каш-даа шакка чедир сайгылгааны чырык турар, компьютери ажылдап тура хонар. «Та каш шакта чыдып алган кижи бажыңда кадай, даңны атсы соктанып олура хонду» – деп инээн үндүрүп чорааш, парланып олурган башкы кадайының дугайын хөөреп чоруур эр кижилер база бар. Оларның ол чугаазының ындында хүндүткел болгаш кээргел чаштынып чыдарын эскерер-ле кижи эскерер.
Кичээлдерден, школада чымыштыг ажыл-иштен аңгыда, башкы кижи шупту ажылда четтигип чоруур. Өөреникчилериниң бажың-балгадын кезип, социал байдалын өөренип көөрү-биле кызыгаарланмайн, херек болза, ада-иени, ылаңгыя арагалай берген улусту, кайыын-даа бол сүрүп чоруп каар. Чадаг, машиналыг дилеп чорааш, бир аалдан, хоорайдан азы суурдан тып эккеп алгаш, улаштыр хайгааралга ап, чагып-сургап, саргы ышкаш чыпшынып-ла каар, черле адырылбас. Чамдыктары эпчоксунгаш, эттине-даа бээр, чамдыызы эзириинге дидимненип, чалчый-даа кааптар. Ак биле кара катай чоруур, башкы кижиниң ажылы база ындыг. Ынчалза-даа ол кончуг буянныг. Үре-түңнели чыл санында доостурган өөреникчилериниң чедиишкиннери-биле хемчээттинер. Билиглер хү- нү – сентябрь 1 биле «Сөөлгү коңга» байырлалы башкы кижиниң амыдыралында каракка көзүлбес бир-ле өөрүшкүнү, чоргааралды хайырлап чоруур. А Башкы хүнү деп профессионал байырлал барык 30 чыл иштинде онзагай турушту ээлеп турар. Ол хүн бүгү кичээнгей, ынакшыл, өөрүп четтириишкин, байыр чедириишкиннери, боондак чечектер, белек-селек, шаңнал-мактал болгаш чылыг сөстер оларныы болур.
Байырлалыңар-биле, эргим башкылар! Чогаадыкчы чедиишкиннериңер, тиилелгелериңер төнчү чок болзун.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту Шедеврум кылымал угаан чураан.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2