Бо чылгы Наадым байырлалы белеткелиниң деңнелиниң талазы-биле мооң мурнундагы чылдарның наадымнарындан онзагайланып турар дээрзин улус-чон сеткил ханган демдеглеп турда, аът чарыжынга аъттар баскылажыы, бичии мунукчу оол-биле болган өлүмнүг хай-халап ол бүгү кылдынган ажыл-ишти хөмүрээртир базып турар. Наадымның организациязын харыылап турар оргкомитеттиң чедир кылбаан ажылы моон-на илдең деп улус санап турар. Баш удур чүү-даа чүвени санап, даап бодаары берге-даа болза, үүрмек чүүл бүрүзүнче кичээнгейни угландырары чугула-дыр ийин. “Чөптүг сөсте нүгүл чок, чөремеде сөөк чок” дижир-ле болгай бис. Чөптүг сөс кажанда-даа хор болбайн чораан-дыр ийин.
Хөй кижи киржилгелиг, хөлзээзинниг ажыл-хемчег, ылаңгыя улуг найыр-байырлал эрттирери амыр эвес херек. Аңаа киржип турар кижи бүрүзүнден улуг харыысалга, бот-кичээнгей негеттинер. Улуг-биче шөлдерде садыг-саарылга айтырыгларын харыылап турар кижилер садыгжылар-биле баш удур шыңгыы чугааны чорудуп, садыглажылга девискээринге арыг-шеверниң чугулазын тайылбырлап, а чон арыг-шеверни сагып турган болза, соовуска бок-сак-даа артар турган деппе. “Кажан черле угаан кирер бис. Канчап кижи чем чиген, ишкен савазын олурган черинге октап каар чүве ирги. Оон ам чоруум чогувайн тур, дуу чүү бүтпейн тур деп чугааланыр болгай бис. Шак мынчаар боттарывыстың оруувусту дуглап чоруур аан. Канчап эттинериниң аргазын тыварыл че? Дарый айтырыгларны көдүрүп, хурал-суглаадан эрттирзе” деп, чон шугулдап турар апарган.
“Наадым” деп сөс “байыр-дой”, “маргылдаа”, “оюн-тоглаа” дээн уткалыг. Ону “эр кижиниң үш оюну” деп-даа турар-ла – ча адары, аът чарыжы, хүреш. Амгы үениң негелделеринге дүүштүр ынаар чамдык чаартылгаларны, өскерилгелерни киирзе-даа, ынчалза-даа моолдар болгаш тывалар наадымның сагылга-дүрүмнерин өскерлиш чок сагып, эрттирип чоруур кара- чаңгыс чоннар дизе частырыг болбас. Амдыгаа чедир.
Бо үш оюннуң эң-не айыылдыы, бертик-межелдии сөөлгү үеде аът чарыжы апар чыдар. Үе-шагның оккур өскерлиишкини база маңаа улуг салдарлыг. Тываларның, ылаңгыя аныяк-өскенниң амыдыралывыстың чиңгине овур-хевиринден хоорлуп бар чыдарывыс маңаа кол буруулуг. Чарыш аъды мунупку дег кижилер ховартаан, хоорай чурттакчылары тывалар аъттың бараанындан безин коргар апарган. Көдээ бичии оолдар-ла шыдажып, амы-тынын артынга каггаш, арат чонунга бараан болуп чоруурлар. Аът чарыжын айыыл чок болдурары-биле ооң дүрүмнеринче өскерилгелерни чеже киирбээн, камгалал дериг-херекселдерин ыявыла ажыглаарын ында көрзе-даа, бертик-межелдиг таварылгалар үзүлбээн хевээр. Ындыг медээ-чарны оон-моон удаа-дараа дыңнап тур бис. Сөөлгү Наадымга база озал-ондак болду. “Чаш төлдүң кээргенчиин. Аарып турган чашты чүге аппарган чүве ирги, мунукчузу аарып турган-дыр, аъдын киириштирбейн барза, чүзү канчап баар турганыл? Бо таварылганың соонда, буруулуг кижилер канчап чон арнын көөрүл ам? Аът федерациязы база бир шыңгыы боданыр боор черле. Мооң мурнунда база оолдар аңдарлып турганнар ышкажыл. Чаш оглувустуң ада-иезиниң, дөргүл-төрелдериниң, чоок кижилериниң кажыыдалын үлежип ор бис, бичии оолдуң чедер чери чырык, чыдар чери чымчак болзунам!” деп, улус бижип турар. Маңаа тайылбырның херээ чок боор. Ук хай-халапка холбаштыр Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг когараан оолдуң чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илередип, моон соңгаар аът чарыжынга чүгле 18 хардан өрү назылыг спортчуну киириштирериниң дугайында шиитпирни үндүрген. Ындыг шиитпирни чөпсүнүп, деткип хүлээп алганнар-даа, ооң удурланыкчылары-даа хөй болган.
Ажыы-биле чугаалаарга, аът чарыжы эрттирер черге шагдан бээр калбартылга ажылы кылдынмаан чер-ле болгай, кулун-чавааның сыңышпастап турары-даа чөп, дазыр шөл-даа оларга тар апарган. Тыва Республиканың Чазак Аппарадының даргазы турган Эрес-оол Хаяңгырбаевич Ооржактың удуртулгазы-биле ону аът чарыштырар шөл кылдыр шилээн турган. Ооң соонда кезек үүрмек чаартылгалардан аңгыда, маңаа улуг өскерилгелер болбаан. Ужурунда болза көрүкчүлерге таарымчалыг кылдыр ону калбартыры чугула турган-дыр ийин. “18 азы 40 харлыг-даа кижи аът мунуп чораан болза, аңдарлып болур-дур ийин, аът бүдүрүп ужуп-даа, өрге-күжүген үңгүрүнче хол-буду кире берип-даа болур. Аът маңнаар орукту эки дескилээр, калбартыр болза эки, чарышкан аъттар үскүлештирбес кылдыр” деп турарларның бодалы база шын. Шынап-ла, ынча хөй мал дыкпырлажып чыылган черге айыыл үнери мыяда. Чаңгыс сөс-биле, чаартылгалар аът спортунга дарый херек – чогаадыкчы, тывынгыр көрүш, үре-түңнелдиг шиитпирлээшкиннер. А аът чарыжын шуут-ла хоруп кааптар, мунукчуларның хар-назынын бедиде көөр деп турарлар-биле чөпшээрежири берге. Ол хүреш ышкаш хан-дамырывыста сиңген оюн-дур. Ёзу-чаңчылывыс, культуравыс, төөгүвүс-түр. Чамдык улустуң саналын эдерип, ону хоруп кааптар болза, улуг чидиригге, каражага таварышканывыс ол...
Хүрешти шала эртежик эгелеп алыр турган деп улус хомудап турар, мөгелер саны, а ол ышкаш кыдыындан чардыгыышкыннар көвей болгаш маргылдаа узамдыгып чоруй барган, чырык айтырыын үезинде шиитпирлеп албаанындан ооң төнчүзүн көрүкчүлер боттарының телефоннарының чырыынга көөр ужурга таварышкан. Чайгы чырык үеге идегээн ажыы чок дээрзин ук маргылдаа көргүскен. Ооң кадында “тыва шак” деп хоралыг чаңчылывыс база бар болгай, чүү-даа чүвени үе-шаанда эрттирип чаңчыкпаан бис. Бо удаада хүреш база саадаашкынныг эгелээн. Ооң үезинде ча адарынга, марафонга, аът чарыжынга тиилекчилерни, күрүне аттарын алган мөгелерни шаңнап, оларга аян тудуп турувуста шак орайтаан. А стадионнуң чырыы чок, узамдыккан маргылдаа эрттиреринге көрдүнмээн болган. Көрүкчү чоннуң бир шыжыккан чери ол. Сайзыраңгай үеде таптыг стадион безин тудуп шыдавас дээш чүү-даа дишкен. Маңаа база тайылбырның херээ чок боор. Изиг-хандан, аът чарыжындан аңгыда, тываларның база бир кужуру — хүреш.
“Чогуш соонда чудурук чайбас”, көп сөс этпес деп чемелээрлер туруп кээр. Ынчалза-даа чудурук чаяр чүүлдер дөмей-ле тыптып келир-дир ийин. Ооң орнунга мооң соңгаар чудурук чайыышкыннары катаптанмазын дээш, кижи бүрүзү даанган ажылының участогунга шынарлыг болгаш шалыпкын ажылдаары күзенчиг.
Артур ХЕРТЕК.
"Шын" №61, 2023 чылдың август 19