1863 ЧЫЛДЫҢ КҮЗҮНҮНДЕ САНКТ-ПЕТЕРБУРГ ХООРАЙГА ПРОФЕССОР ЛЮГИБЕЛЬДИҢ ӨӨНҮҢ ИШТИ СОФЬЯ РОССИЯГА ЭҢ-НЕ БАШТАЙГЫ УРУГЛАР САДЫН АЖЫТКАН.
2003 чылда Санкт-Петербург хоорайга баштайгы уруглар садының тургустунганындан бээр 140 чыл оюн демдеглээн улуг байырлал болган соонда, шак ол хүннү школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлериниң ажылдакчылары болгаш кижизидикчи башкыларының хүнү кылдыр демдеглээр дугайында саналдыг чагаа чурттуң бүгү регионнарынче тарай берген. 2004 чылда сентябрь 27-ни Бүгү-россияның уруглар садтарының ажылдакчыларының болгаш кижизидикчи башкыларының хүнү кылдыр доктаадып, байырлап эгелээн.
Байырлалдың кол сорулгазы – уруглар садтарынче болгаш школа назыны четпээн уругларже кичээнгейни угландырары. Чүге дээрге кандыг-даа эртем-билигниң эге чадазы уруглар садындан эгелээр. Чаш кижи аңаа чон аразынче кирип, амыдыралдың баштайгы билиглерин алыр. Чежемейниң-даа кижизидилге өг-бүледен эгелээр деп турзувусса, ада-иелер, бис, ажы-төлүвүске эге билиглерни болур чогууру-биле берип шыдавазывысты билир бис. Ийе, кижи болуп хевирлеттинери иезиниң чүрээниң адаанга, өг-бүлезинге эгелевейн канчаар, ынчалза-даа баштайгы билиг уруглар садындан эгелээр. «Уруглар сады барып эгелээн уруум азы оглум ам-на чурумга өөрени бээри ол-дур» дижип, өөрүп олурар бис.
Кижизидикчи башкы дээрге чаш уругнуң ийи дугаар авазы-дыр. Эртемденнер, депутаттар, даргалар, эмчилер, башкылар, ажылчыннар, инженерлер, чолаачылар дээш кандыг-даа мергежилдиң кижилери кижизидикчиниң холундан өзүп-мандып үнер. Чаштар-биле ажылдап турар башкының бир кол сорулга- зы – чаш уругнуң кандыг-ла-бир чүүлге салым-чаяанын эскергеш, ону сайзырадыры азы хензиг чаштың сагыш-сеткили, угаан-медерелинде чаштып чыдар хензиг отчугашты өөскүдүп кыпсыптары.
Бодум хуумда чаңгыс оглумнуң Кызылдың 21 дугаарлыг чон аразында «Московский» деп ады алгаан уруглар садының чаштарның чугаазын эдип-чазаар бөлүктү доосканынга өөрүп чоруур мен. Бо бөлүктү эрткен өөредилге чылында дооскаш, шупту-ла Кызылдың аңгы-аңгы школаларының бедик деңнелдиг деп адаарывыс класстарже шылгалданы эрткеш, кирип алдылар. Ол дээрге уруглар садынга башкыларывыстың кызымаккай күш-ажылының ачы-хавыяазы-дыр ийин. Оларның дүн-хүн чок күжениишкинниг ажылы, төккен дери-дир. Оглумнуң ийи башкызының бирээзи Галина Александровна Оюн-биле профессионал байырлалын таварыштыр чугаалаштым.
Ооң өскен-төрээн чери Таңды кожууннуң Межегей сумузу. Кызылдың башкы университедин дооскаш, баштайгы күш-ажылчы базымнарын уруглар садынга эгелээш, кезек үеде төрээн суурунга Межегей ортумак школазынга ажылдаан. 2001 чылдан эгелээш-ле, уруглар садынга баштай тыва дыл башкылап, ооң соонда кижизидикчи башкы болуп аңгы-аңгы уруглар садтарынга ажылдааш, 2012 чылдан тура Кызылдың 21 дугаар уруглар садында кижизидикчи башкы болуп, хөй-ле чаштарны доостуруп, эртем-билигниң каалама оруунче үдеп чоруур.
– Галина Александровна, сөөлгү үеде ниитилелдиң эң-не чидиг айтырыгларының бирээзи ажы-төлдүң кижизидилгези апарган деп билир бис. Ынчангы үе-биле амгы үеде ажы-төл кижизидилгези шуут ийи аңгы апарган деп болур. Аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Чаш уругларны кижизидери кол айтырыг-дыр ийе. Чүге дизе үениң аайы-биле дыка хөй ада-иелер колдуу чай чок, ажылынче бүгү үезин чарыгдап турар деп болур. Ынчап кээрге чаш ажы-төлдү таптыг карактаар, хайгаараар, кижизидер улус чок артып турар. Чок-ла болза улгады берген кырган-аваларының авалары безин уругларны хайгаарап олурар боор. Ол уругларның кырган-авалары безин чай чок, ажылдап турар боор чорду. Өг-бүлелерге кижизидилге ажылы көңгүс чоруттунмайн турар-дыр ийин. Ажыы-биле чугаалаар болза, ажы-төл гаджеттерниң кижизидилгезинде.
– Бир кижизидикчи башкының «Чаш уруглар-биле эвес, а оларның ада-иези-биле ажылдаары кончуг берге-дир» дээнин дыңнаан мен. Ол, шынап-ла, ындыг бе?
– Ийе, ажы-төл чаа-ла кижи болуп хевирлеттинип олурар чаштар-дыр ийин, а ада-иелер шагда-ла кижи болуп хевирлеттинген улуг улус болур. А чаштарны кижи көгүдүп, аргалап, чазыктырып болур. Олар ам-даа ээлгир пластилин дег-дир ийин.
– Ооң мурнунда уруглар садтарында бөлүктерге уруглар саны эвээш турган болгай. Амгы үеде 40 чедип турар апарган. Бо чүүлге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер, башкы?
– Ылаңгыя хоорай садтарында уруглар саны дыка хөй. Бир уругга-ла ынча дөрбелчин метр дээш санап каан дүрүм турбуже, бөлүкке уруглар саны чамдык таварылгаларда көвүдей бергилээр. Кижи бүрүзү ажы-төлүн хоорайга эки эртем-билиг чедирип алыксаар. Суурларда ажыл-хожул чок болганындан база ындыг ирги бе. Чаа уруглар садтары туттунуп-даа турар болза, дөмей-ле чедишпейн турарын билир бис.
– Ооң мурнунда бичии уруглар 1 хар ажып чорааш-ла, дорт чугаалай бээр ышкаш чүве. Амгы үеде чугаазы дорт эвес уруглар саны көвүдеп турары аажок апарган. Уруглар-биле ажылдап чоруур улуска силерге ол айтырыг дыка көскү-дүр бе?
– Ийе, ооң мурнунда чугаазының сайзыралы чогуур деңнелде эвес, чамдык үннерни адап шыдавас уругларның саны эвээш, а чугаазы дорт уругларның саны хөй турган болза, сөөлгү каш чылда ол уругларның орну солчу берген деп болур. Чыл келген тудум чугаазы чарт уругларның саны эвээжеп олурар. Чижээлээрге, бөлүкте 30 уругга логопед башкы диагностика чорудуптарга, чүгле 4-5 уругнуң чугаазы дорт болур-дур. Артканнары бир-ле үннү адап шыдавас, а бир чамдыызының чугаазы шуут сайзыравас.
– Ол бүгүнүң чылдагааны чүдел?
– Агаар-бойдустуң баксырааны, ие кижиниң ажылынга хөй стресс ап турарындан, чип турар чеминден дээш чылдагааннар аңгы-аңгы. Бо үеде ниитизи-биле кижилерниң кадыкшылы көңгүс кошкак апарган-дыр ийин. Логопед башкының ажылы көвүдээн. Логопед, дефектолог башкылар ниитилелге дыка херек апарган үе-дир бо.
–Ажы-төлдүң чугаазы бичиизинден тура-ла дорт болзун деп бодаар болза, иштелип, саатталы бергеш-ле, хемчегни чорудуп эгелээр болза эки ышкажыл?
– Ажы-төлденир деп планнап эгелээш-ле, чогуур хемчеглерни ап, витаминнерден ижип, белеткел ажылдарын чорудуп эгелээр болза эки. Чаш төл ижинге боттанып кээрге-ле, ижер-чиир ужурлуг витаминнерин, чемнерин чип, кадык амыдыралды сагып эгелээр. Аргалыг болза эмчилер-биле сырый харылзаалыг ажылдаар. Олар ие кижиниң организминде чүү четпейн турарын анализтерден тодарадып, чагыг-сүмезин бээр болгай.
А кажан төрүттүнүп келген уругга эмчи бир-ле диагноз салыптар болза, ол-ла дораан эмнээр. Чаш уругну дораан эмнеп эгелээш, эчизинге чедир эмнептер арга бар. Чүге дээрге чаш уругнуң кандыг-даа чылдагаан чокка чүгле чугаазы багай болбас-тыр ийин. Кижиниң организими бүрүнү-биле сырый харылзаалыг болганда, кандыг-даа аарыг чугаа-домакка салдарлыг болур. Чамдык ада-иелер ажы-төлүнүң чугаазы багай боорга, уруглар садынга чугаа эдип-чазаар тускай бөлүкче киириптеривиске-ле, ол-ла деп бодаар. Чок, ол ындыг эвес, ол дээрге башкының, ада-иениң, чаш төлдүң күжениишкинниг ажылы-дыр. Ожуктуң үш дажы дег, шупту деңге үш таладан ажылдаптар болза, чаш уругнуң дыл-домаан чарт кылдыр эмнеп ап четтигиптер бис. Ниитизи-биле 20 ажыг чыл уруглар-биле ажылдап чоруур мен. Ооң мурнунда ниити билиг өөредир бөлүктерге ажылдап чорааш, сөөлгү 3 чылда харын уругларның чугаазын эдип-чазаар бөлүкте ажылдай бердим.
– Уруглар чугаазын эдип-чазаар бөлүк-биле ниити билиг өөредир бөлүктүң ылгалын чугаалап бээр силер бе, Галина Александровна?
– Эскерген чүүлүм болза чугаа эдип-чазаар бөлүкте уруглар кадыының аайы-биле шимченгир, кичээнгейин чаңгыс чүүлге доктаадып шыдавас болгаш, башкының чугаалаан темазын ол-ла дораан шиңгээдип албас боор чорду. Салааларының баштары ажылдавас боор. Шимчээшкиннерин база боттары башкарып шыдавас. Бир чамдыызы дыка шимченгир, бир чамдыызы эмин эрттир томаанныг. Ынчангаш бо уруглар-биле экидир чугаалажыр ужурлуг. Чижээлээрге, уруг суксап турар болза, башкызынга келгеш долу домак-биле чугаалаарын негеп, «Башкы, мен суксап тур мен. Суг ижип болур бе?» дээн ышкаш чүүлдерни долу домактар-биле чугааладыр бис. Чамдык ада-иелерни эскерерге, даң бажында ажы-төлүн уруглар садынга эккелгеш, боттары-ла ыыт чокка идик-хевин уштуп, солуттундургаш, киириптер. Ол кончуг багай. Чаш кижиге шимчээшкин херек. Аңаа ындыг дузаның херээ чок, ол дуза эвес, а харын-даа ажы-төлүнүң сайзыралынга шаптыктап турар ада-ие-дир. Бир эвес ажы-төлүнүң мага-боду, чугаазы сайзыразын деп бодаар болза, ындыг чүүлдерге дузалашпайн, кылыр ужурлуг чүүлүн бодунга кылдырып тура, шимчээшкиннерни чугаа-биле үдеп турар ужурлуг. Ажылынче далашкаш-ла, дүрген-дүрген боду ажы-төлүнүң идик-хевин ужулгаш, кедиргеш, киирипкеш, ыңай болурлар. Ону кылып өөренмейн, дараазында чадаже үнерге, чаш уругга берге болбайн канчаар. Чаш уругнуң чырык чер кырынга төрүттүнүп келгеш, улуг кижи болгужеге өөренип алыр ужурлуг чүүлдерин ада-иези боду кылып-ла чоруур болза, ол кижи өспес ышкажыл. Ада-иезиниң чедир кылып өөретпээн чүүлдери кайнаар-даа барбас, чаш уругнуң бодунуң чүъгү болуп артып каар-дыр ийин. Ынчаар-ла билип алыр ужурлуг материалы көвүдеп бар-ла чыдар. Бичиизинден тура-ла чаш уруг-биле улуг кижи ышкаш чугаалажыр, бодунуң кылып шыдаар шаа-биле айбылаар ужурлуг бис.
– Ада-иелерге эң-не улуг чагыыңар чүү ирги, башкы?
– Ада-иелерге чагыыр чүүлүм болза чаш уруг бир-ле дугаарында өг-бүлезинден, ада-иезинден, кырган-авазы, кырган-ачазындан үлегерлиг кижизидилге алыр. Уруглар садынга, школага, дээди өөредилге черинге эртем-билиг чедип алыр. Ажы-төлдү кижизидери ада-иениң дорт харыысалгазы, хүлээлгези-дир. Ынчангаш чежемейниң-даа чайыңар чок болза, ажы-төлүңерниң силерден алыр ужурлуг үезин аңгылап бериңер. Ажы-төлүңер-биле чоок харылзаа тудуп, ынакшылыңарны көргүзүп, эргеледиңер. Чамдык ада-иелер чүгле ишти-хырнын тоттуруп, акша-төгерик-биле хандырарга-ла ол-ла деп бодаар. Ол ындыг эвес. Оларга ынакшыл көргүспес, кичээнгей салбас, оларны кандыг айтырыглар дүвүредип чоруурун чамдык ада-иелер билбес болгулаар. Ол кончуг багай.
Ада-иелер, аргалыг болза, чаш төлүнүң кижизидикчи башкызындан чүнү-даа чажырбайн чугаалап бээр болза эки. Уруг бүрүзү тускай делегей болур. Чамдык уругларны эргеледип-чассыдып, чамдыызы-биле шыңгыы, а бир чамдыызы-биле оожум, а бир чамдык уругларга албан ыыткыр чугаалаарга эки дээш, уруг бүрүзү чаа ном дег, онзагай болур. Кандыг-даа уругну өөредип, эде кижизидип алыр аргалар бар.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25
