Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдип алыр институтка ажык эжиктер хүнү болган. Кызылдың школачылары эртемденнерниң ажыл-ижи-биле таныжар аас-кежиктиг болган. Оларга эртем делегейинче аян-чорук кылыр кайгамчык эки арга тургустунган –эртемденнер амгы үениң лабораторияларын көргүзүп, солун төлевилелдери-биле таныштырган.
Малгаш-пордан керамиктиг плиткалар кылырын, хөмүр-даштың хевирлерин, даг-дүгү болгаш ооң янзыларын – бо-ла бүгү Тываның байлак курлавырларының дугайында уруглар ажык эжиктер хүнүнде билип алганнар.
Институтка шак мындыг хемчеглер үргүлчү болуп турар. Сонуургак, эртемче чүткүлдүг кижилерге, ылаңгыя аныяк-өскенге институт кезээде ажык деп эртемденнер демдеглээн. Экскурсиялар аңгы-аңгы темаларга болуп турар. Институтта 6 лаборатория бар. Хөй янзылыг бойдус лабораториязының эргелекчизи Валентин Заиканың чугаалап турары-биле, экскурсиялап келген бөлүктерниң хөй кезии далай ындының экзотиктиг дириг амытаннар делегейин онза сонуургаар.
«Өөреникчилер колдуунда минералдар музейин болгаш бистиң Тывавыста чок дириг амытаннар коллекциязын улуг сонуургал-биле көрүп турарлар. Ылаңгыя тропиктиг черлерниң дириг амытаннары оларга кончуг солун» — деп, Валентин Заика чугаалаан.
Ол хүн республиканың лицей-интернадының 7-ги классчызы Күдерек Монгуш база бо эртем-шинчилелдер дарганнаар черге аалдап чораан. Ол Аныяк натуралистер клувунда бир чыл барып турар. Күдерек маңаа келгеш, дыка хөй ажыктыг болгаш солун чүүлдерни билип алганын чугаалаан:
– Институтта бо хүнде 50 эртемден ажылдап турар. Олар хүн бүрүде амыдыралга болгаш ниитилелге херек кырында ажыглаттынар практиктиг ужур-уткалыг темаларга шинчилел ажылдарын чорудуп турар. Чижээлээрге, Кызыл-Таштыг девискээринге ажыттынар деп турар комбинаттың Тожунуң экологтуг байдалынга чедирер салдары.
Институттуң бичии аалчыларының аразында Бадма Чамдылай база бар. Ол аныяк натуралист. 3-кү классчы Бадманы экологияның чидиг айтырыглары дүвүредип турар. Ынчангаш ол пластик чыыр төлевилелде идепкейлиг киржип турар. Чүгле төрээн чериниң бойдузунга хумагалыг хамаарылга херек. Ынчан Черни келир салгалдарга бүдүн-бүрүн дамчыдып берип болур деп, Бадма санап турар.
Бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаар институтче экскурсия чүгле уругларның эртем-биле таныжылгазы эвес, а өөреникчи болгаш студент ажы-төлдү келир үеде төрээн Тывазының бойдузун чөптүг ажыглап, республиказының сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирер эртем-билиглиг кижилер кылдыр дарганнап болур. Ынчангаш албан-биле бо институтка аныяк натуралистерниң келир үеже көрүжү хевирлеттинип, соң даарта боттарын эртемге тураскаадыр магадылал бар.
Бистиң корр.
Чуруктарны "Тува24" телеканалдан алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13
