Чылдың-на февраль 8-те эртем ниитилели боттарының профессионал байырлалы – Россияның эртем хүнүн демдеглеп эрттирип турар. Ук байырлалды 1999 чылда Россия Федерациязының Президентизиниң Чарлыы-биле доктааткан. Байырлалга уткуштур Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунга Ажык эжиктер хүнү болуп эрткен.
Ол хүн Тываның күрүне университединиң төөгү факультединиң 4-кү курузунуң студентилери институттуң баштайгы аалчылары болганнар. Оларны ук институттуң культурология секторунуң эргелекчизи, культурология эртемнериниң доктору Айлана Күжүгет уткуп, институттуң ажыл-чорудулгазының дугайында таныштырган.
Институттуң этнография, археология секторунуң эртем ажылдакчызы Аяна Куулар студентилерге, келген аалчыларга институттуң коридорунда дериттинген делгелгени таныштырып, Тываның девискээринден тывылган көжээ даштарның канчаар тыптып келгенин болгаш төөгүзүн чугаалап берген. Ниитизи-биле делегейде шупту 150 шак ындыг ховар дээн кижи көжээлер бары демдеглеттинген. Оларның 90-ы Тывада туруп турарын улуг чоргаарал-биле чугаалап болур. Бо бүгү медээлерден алгаш көөрге, бистиң республикавыстың девискээрин түрк делегейиниң кавайы деп адап турары таварылга эвес.
Республиканың ол-бо булуңнарын эргип чорааш, кичээнгейлиг көөр болза, кижи көжээлерниң хөйүн эскербээн кижи чок. Оларны эрте-бурунгу түрк болгаш уйгур деп ийи хевирге аңгылап турар.
Экскурсия соонда ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентиниң) Даргазы Каң-оол Даваа баштаан депутаттар биле институттуң эртемденнери ужуражып, республиканың гуманитарлыг эртемнериниң амгы байдалы, келир үеде хөгжүлдезиниң дугайында айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Эрткен 2022 чыл Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга шинчилел талазы-биле дүжүткүр чыл болган. Чеди-Хөл кожууннуң девискээринде базырыктарны казып, шинчилээни тыва эртемденнерниң бир дугаар улуг ажылы болуп турар. Сөөлгү чылдарда тыва эртемге чаа монографиялар болгаш номнар хөйү-биле немежип турары өөрүнчүг.
Чогаал шинчилээр секторнуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Зоя Самдан: “Чоокта чаа Алексей Конгарның “Тыва Арат Республиканың эки турачыларының дайынчы оруу” деп ному чырыкче үнүп келген. Чогум-на ук номну Тиилелгениң 75 чыл оюнга тураскаадып үндүрер сорулганы салган турган. Ынчалза-даа бичии орайтадыр үнүп келгени хараадал чок. Номнуң бодун ийи неделя бурунгаар холга алганывыс ол” – деп чугаалаан.
Институттуң база бир чедиишкини “Чурагайлыг хөгжүлде килдизиниң” эрткен чылын ажыттынганы онзагай болуушкун болган. Ооң-биле чергелештир, ТГШИ боттарының интернет-садыын база ажыдып алганнар. Ук интернет-садыг Тываның эртем организацияларының аразында баштайгы сайт болуп турар. Номнар порталын институттуң чаа ажыттынган чурагайлыг хөгжүлде килдизи ажылдап кылган. Электроннуг курлавырда амдыызында янзы-бүрү жанрларда бижиттинген 70 ажыг номну киирген. Ону улгаттырар ажыл уламчылап турар.
Ук хемчегге эртемденнер чүгле боттарының чедиишкиннери-биле үлежир ажыл-биле кызыгаарланмаан, ол ышкаш берге айтырыгларны база көдүрүп чугаалашкан. Шажын эртемнериниң доктору Ульяна Бичелдей: “Республиканың бюджединде хөй чылдар дургузунда тыва эртемни деткиир айтырыгны көдүрбейн турар. Ылаңгыя эртем талазы-биле экспедициялар чорудар акша-хөреңги көрдүнмейн турар” – деп чугаалаан.
ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа баштаан депутаттар ук айтырыгны өөренип көөрүн аазааннар.
Хемчегниң төнчүзүнде институттуң ажылдакчыларын болгаш хоочуннарын шаңнап-мактаар ёзулал болган. Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хүндүлүг бижиин хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы болгаш тыва эртемниң хөгжүлдезинге киирген улуг үлүг-хуузу дээш ук эртем институдунуң этнография болгаш археология килдизиниң эртем ажылдакчызы Аяна Кууларга, эртем архивиниң килдизиниң кол специализи Арина Дугаржапка, социологтуг шинчилелдер төвүнүң эргелекчизи Алия Сатка, ол-ла төптүң эртем ажылдакчызы Сайлык Карашпайга тывыскан.
Ол ышкаш ТР-ниң Дээди Хуралының “Тыва Республиканың парламентаризминиң 100 чылы” деп юбилейлиг медалы-биле төөгү секторунуң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Аяна Самданны, дыл эртемнериниң секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Надежда Серээдарны, словарьлар секторунуң эргелекчизи, филология эртемнериниң кандидады Кызыл-Маадыр Симчитти шаңнаан.
Ук институт республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип, тыва эртемниң нарын айтырыгларын шиитпирлеп турары өөрүнчүг.
Чыжыргана СААЯ.
