Назы-хар четпээн элээди уруглар аразында саатталы бээр таварылгалар чылдан чылче көвүдеп турарын сан-чурагай бадыткап турар. Кызыл хоорайның херээженнер консультациязында шупту 18 участок ажылдап турар. Оларның хөй кезиинде 1 назы четпээн иштиг элээди уруг албан бар болуру демдеглеттинген. Колдуунда 9-ку классты дооскаш, Тыва иштинге-даа, республикадан дашкаар-даа ортумак өөредилге черлеринче өөренип кирген уруглар, ада-иезиниң чанында чурттавайн, хайгаарал чок уруглар болуп турар.
Ону болдурбас деп бодаар болза, өг-бүлеге авазы биле уруунуң, ачазы биле оглунуң аразында кижизидилге ажылын доктаамал чорудары чугула дээрзин Кызыл хоорайның Херээженнер консультациязының эргелекчизи Аржаана Күдер чугаалаан: “Психологтарның чугаалап турары-биле алырга, кыс-даа, оол-даа уруг 13 хар чедерге, эр-кыс чорук деп чүл, ооң түңнелинде кыс кижи иштели берип болурун, эр кижиге эрге-хоойлу талазындан кандыг айыыл, шаптараазыннар туруп болурун, эр-херээжен чорук таварыштыр чыпшына бээр айыылдыг аарыглар дугайында чугаалажыр болза ажырбас. Элээди кижиге ону чугаалаарга, угаан-медерелинге кандыг-даа кемдээшкин болбазын эртемденнер бадыткап каан. Бир эвес канчаарга-даа назы четпээн оол азы уругнуң аразында эр-херээжен чорук болу берген болза, канчаар камгаланырын база тайылбырлаар херек”.
Назы четпээн уругнуң саатталы бээринге бир-ле дугаарында авазы улуг рольду ойнаар. Улуг-даа, элээди-даа кижи бодунуң ай демдээн доктаамал хайгаарап турары чугула. Ие кижи бодунга ол чаңчылды быжыктырып алгаш, уруун база аңаа чаңчыктырбышаан, доктаамал хайгаараар ужурлуг. Ай демдээнге ажыглаар тускай пөстү авазы уруунга үргүлчү боду садып бергеш, ону ажыглап турарын хыналдага ап турар болза, назы четпээн кижи иштели берген таварылгада дораан билип каар ужурлуг.
Ажыт-чажыт чок чугаалажыр
Назы четпээн кижиниң иштели бээрин болдурбас деп бодаар болза, ада-ие ажы-төлү-биле ажыт-чажыт чок чугаалажыр херек. Уруунуң азы оглунуң бүзүрелин бичиизинден тура-ла чаалап ап, кандыг-даа байдалда ада-иезинден чажырбайн, сүмележир кылдыр өөредип алыр. Эр-херээжен чорук дугайында ажы-төлү-биле чугаалажып шыдавас, эпчоксунар ада-иелер кайы хөй. Ындыг таварылгада ол дугайында тайылбырлап каан номну номчуур кылдыр садып бээр. Эр, кыс харылзаа, оон канчаар камгаланыр дугайында өг-бүлезинден алган билиглерин ажыглап тургаш, күзенчиг эвес эрте иштелиишкинден уруг бодун камгалаптар аргалыг. Ынчалза-даа уруг ону медереп билзе-даа, күштээшкин деп айыыл база бар. Ол дугайында база тайылбырлап, канчаар камгаланырын айтып бээри чугула.
Хуусаазын эрттирип болбас
Улуг-даа, аныяк-даа херээжен кижилер аразынга иштелгениниң хуусаазы улгаткыже эмчи хайгааралынга турбайн баар улус болганчок таваржыр дээрзин Аржаана Күдер дыңнаткан: “Сааттыг кижи үе-шаанда эмчи хайгааралынга туруп алгаш, бодунуң-даа, иштинде төлүнүң-даа кадыкшылын бодап, харыысалгалыг болзун дээш, күрүне база деткимчени көргүзүп турар. 12 дугаар неделязынга чедир гинеколог эмчиниң хайгааралынга туруп алырга, күрүне орулгазын көрүп тургаш, иштиг кижиге ай санында төлевирни база берип турар. Ол үезин эрттирип алырга, төлевирни бербес.
Эгезинден тура чогуур үелерде чорудуп турар анализтер, шинчилгелер чаш төлде болгу дег аарыглар бар-чогун баш удур илереткеш, үе-шаанда эмнээринге дузалыг. Ынчангаш кадык төл төрүттүнзүн деп бодаар болза, үе-шаанда эмчи хайгааралынга турары чугула.
Эрте иштелириниң айыылы
Күрүне дузалап турар-ла дээш, назы четпээн уругларынга чиигеп алырын чөпшээреп турар ада-иелер бары шын эвес деп санаттынар. Назы четпээн кижи иштели бээрге, улуг кижиге деңнээрге, чедир өзүп, сайзыраваан мага-ботка бергедежиишкиннер туруп келири чугаажок. Бирээде, назы четпээн кижиниң организминде гормоннар чедишпес болганындан иштинде төл дүже берип болур. Мага-боду бичии болганы-биле төрүттүнер ужурлуг хуусаазынга четпейн, эрте божуптар таварылгалар база бар. Хуусаазындан эрте төрүттүнген төлдүң чамдык органнары чедир сайзыравайн барган база болур. Ооң соонда эмнелгеге үр үе иштинде эмнээшкин алыр ужурга таваржыр. Амгы үеде медицинаның сайзырап келгениниң ачызында, ол талазы-биле байдал эки болуп турар. Ынчалза-даа айлары-биле эмнелгеге чыдары кымга эки болурул?
Ийиде, сааттыг кижиниң организминде бар хоолулуг бүдүмелдер, хан клеткалары (гемоглобин) ийи кижини чемгерип эгелээр. Чедир өзүп, сайзыраваан мага-ботка анемия тыптыры кончуг айыылдыг деп эмчилер санап турар. Бо таварылгада чүгле назы четпээн иштиг кижи эвес, а чаш төл төрүттүнгеш, авазының иштинге хоолулуг бүдүмелдерни чедир албайн турганындан база анемиялыг төрүттүнүп болур. Назы четпээн кижи иштиг, божуп турар үеде авазы-даа, чаш төлү-даа амы-тынындан чарлып болур айыыл тургустунуп болур.
Дүжүртүрү база айыылдыг
Бо бүгүнү болдурбас дээш, назы четпээн кижиниң иштинде төлүн дүжүртүр деп шиитпир база шын эвес. Бир эвес ада-иезиниң албадалы-биле бир дугаар төлүн дүжүртүптер болза, ооң соонда бүгү назынында ие болур аас-кежиин чидирип болур. Элээди уруунуң иштинде төлүн дүжүртүр азы арттырып алыр деп айтырыгны шиитпирлеп тургаш, ада-ие ыяк боданыр херек.
Уруг дүжүрткен соонда, элээди кижи бодун буруудадып, сагыш-сеткил аарыындан аарый берип болур. Гормоннары, мага-бодунуң херээжен органнары үрелгеш, берге аарыгларга чедирер.
Элээди назынында иштели берген уруг өске чажыттарынга деңнээрге, амы-тынынга четтинер бодалдарга хөй алзыр. Ынчангаш ада-иелер болгаш ниитилел бодамчалыг болур болза эки.
Назы четпээн кижи камгалал чок эр-херээжен чорук кылырга иштели бээр деп чүүлдү билген турар. Ол аңаа белен бе, чаш уруглуг болуксап турар бе дээн уткалыг айтырыгларга иштелириниң мурнунда-ла харыылап, шиитпирни үндүрүп алган болур ужурлуг.
Назы четпээннер аразынга иштелиишкинни эвээжедип, болдурбас дээш, санитар-чырыдыышкын адырындан аңгыда, Кызылдың херээженнер консультациязының гинеколог эмчилери хоорайда бар школаларны, назы четпээннер өөренип турар ортумак өөредилге черлерин хуваажып алгаш, ай санында профилактика ажылдарын чорудуп, ужуражылгаларны эрттирип, ада-ие хуралдарынга барып, болдунар хемчеглерни кылып турар. Эмчилер болгаш башкылар бо талазы-биле кызып ажылдап турза-даа, ада-иениң чугаазы, чагыг-сөзү назы четпээн кижиге дээштиг болурун Аржаана Күдер сагындырган.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17