Удавас Алдан-маадырларның хосталга дээш тура халышканындан бээр 140 чыл оюн Тыва Республика демдеглеп эрттирер. Ону хөй үе эрткен кылдыр санаар. Амгы шагның чамдык улуг-даа, аныяк-даа кижилеринден Алдан-маадырлар кымнарыл деп айтырарга, чамдыктары сонуургавас, билбес-даа боор чорду. Эрткен төөгүзүн билбес, мугулай дөңгүр көк бугага дөмейлежи бээри база бар. Солун-сеткүүл, Тываның классиктиг чогаалчыларының (Степан Сарыг-оол, Салим Сүрүң-оол дээш оон-даа өске) номнарын номчувас, суйбаар-телефонда үен-даян орузу-даа, тывазы-даа билдинмес, хайнак домактарда хүлүдүп алган олурары харааданчыг. Ынчангаш, оларның билииниң кызыы чүвези ында. Орус улустуң классик чогаалчызы Максим Горький мынча дээн: «Эртемнерниң үнер дөзү– номга ынакшыңар». А тыва үлегер домакта өзээн өттүр сөглээн: «Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар».
Алдан-маадырлар деп кымнарыл?
Чоокта чаа Степан Сарыг-оолдуң «Алдан-Дургун» деп романындан үзүндүнү «Шын» солунда парлаан. Оон дыка хөйнү билип ап болур. Улустуң улуг чогаалчызы дыка солун, билдингир кылдыр бижээн. Оон-даа өске тыва чогаалчы Виктор Шогжапович Көк-оолдуң мындыг сөстерин киирдим: «Алдан-маадырларны утпайн, сактып чоруңар– олар эвилелдиг демиселдиң эгелекчилери-дир».
Ынчангаш, «Алдан-Дургун» деп номдан үзүндүнү кысказы-биле киирдим. 1882–1883 чылдарда улай-улай кааң-халыын, чут-чурааңгай таварааш, мал бажы сыыгап, эът, сүт, ак-чем ховартап, тараа-далган тывылбастаан эң-не берге чылдар турган. Ооң кадында манчы хаанга чылдың-на үндүрүг кылдыр 9 муң эң шилиндек киш кежин тывар турган. Борта аңчының чалбарыг-дилээ – солун херечи болур:
Ал-ботка албас, албан херээ төлээр,
Ботка-даа албас, богда-чеңгээ өргүүр.
Өргүл-сүзүг белээм-дир, өршээп хайырлаңар, Таңдым.
Албан-өрээ туттургаш,амыдыралым диледим,
Богда-хөөге соктургаш, могап-шүүдеп диледим.
Оон ыңай, Тыва биле Моол аразында кызыгаар хынап келген, моол–кыдат чургааннарның хереглелинге ажыглаар өртээл үндүт-албанын база бөдүүн араттардан чулуп ап турганнар. Чижээ: Самагалдай дамчааш, Хемчикче эртер чургааннар чаңгыс ай иштинде араттардан 19980 аътты, 3870 тевени, 5760 улаачыны, 1700 өгнү, 270 майгынны, 2490 иртти негээр турганнар. Хөөкүй араттарны бай-дүжүмет кожайлар канчаар-даа бастып, куду көрүп дорамчылаарлар. Оларның санынга Сеңгин-чаңгыны киирип болур. Ол кедергей дерзии, араатанзыг, самыын садар, аалдарның чараш кыстарын чораан-на черинге күштеп, чазарлап каар. Ол бөдүүн араттарга таваржы бергеш, кымчылаар, тевер-шанчар. Анаа-ла чораан кижиге шорбажып: «Сени мен 80 кагар болзумза, «уё!» дээр сен бе, 100 каксымза, «уё!» дээр сен бе, шыдавайн «уё!» дептер болзуңза, улам хөй кагар мен!» деп, хыын хандыр дорамчылаар. 1942 чылда өске бир дүжүмет дугайында 84 харлыг Ооржак Чөлбең суглуг караа-биле көргенин сактып чугаалаан. “Балчымай-чаңгы кадарчызы Көгенчикти эзирип алгаш чаагынче шагаайтап, хаак-биле ооргазынче сылба шаап, медерелин оскунуптарга, соок суг саарып, миннип кээрге, кызыдып каан хаарыыл-биле хаарып, ооргазынга оттуг көстү каггылааш, чоңгу салып өрттедип турду”.
Ол чылдарда, кайда-даа уё-човуур, ыы-сыы, каргыш-хилег болу берген.
Чон ол шагда мынчаар ырлажыр:
Тайгазындан булут үнгеш,
Хадый-ла бээр, чаай-ла бээр,
Таңмазындан элчи келгеш,
Кага-ла бээр, сога-ла бээр.
Арбан-суму аразынга аалдар кезип колданып чоруур кижилерниң саны көвүдээн. Ынчангаш кижи шыдажыр арга чок дерзии базымча, дорамчылалды анаа-ла коргуп, көрүп орар эвес, чоннуң эрес-дидим маадыр оолдары, хылыш-моңун туткаш, тура халышканнары ол.
Алдан-маадырларның хосталгаже чүткүлдүг демиселиниң дугайында төөгүчүлер, чогаалчылар, композиторлар, чурукчулар хөйнү сөглээннер. Оларның маадырлыг чоруун, чырык овурун Виктор Көк-оолдуң «Самбажыында», Степан Сарыг-оолдуң «Алдан-Дургунунда», Сергей Пюрбюнуң шүлүктеринде, Алексей Чыргал-оолдуң «Маадырлыг симфониязында», С. Лаңзының чуруктарында сиирип, сиңирип каан.
Төөгү эртемнериниң доктору Ю.Л. Аранчынның бодалы – чүс-чүс кижилерниң киришкени шимчээшкинни анаа-ла-бир дээрбедээшкин, оор-дургун чорук деп санап болбас дээни аажок чөптүг. Маадырларның тураскаалы алды баштыг Кара-Дагның баарында, Оргу-Шөлдүң бедик черинде мөңге туружун ээлепкен. Ында хосталга дээш шаажылаткан демиселчилерниң аттарын алдын үжүктер-биле сиилбип бижип каан.
Александр ООРЖАК, журналист, күш-ажылдың хоочун
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7