“Биче болгаш ортумак бизнес, хууда сайгарлыкчы инициативага деткимче” национал программаны боттандырып чорудуп турарының угланыышкыны-биле “Мээң бизнезим: Тыва Республиканың III тудуг шуулганы” октябрь 5-те Кызылда Аныяктар ордузунга ажылын эгелээн. Шуулганның организакчы- зы — Тыва Республиканың Чазаа, шуулганны эрттирип турар оператор – “Енисей Сибириниң хөгжүлдези корпорация”.
Шуулган хүннеринде тускай делгелге “Енисей Строй Экспо” ажылдап турган. Сибирь регионнарының компанияларының чаа технологиялар-биле бүдүрүп үндүрүп турар янзы-бүрү материалдары, аңгы-аңгы техника аймаа дээш тудуг адырынга хамааржыр өске-даа чүүлдерни аңаа делгээн. Делгелгениң кол сорулгазы – тудуг адырында чаа технологиялар-биле таныштырары, кады ажылдажылганы регионнар аразынга калбартыры.
Тыва Республиканың II тудуг шуулганы Кызылга 2022 чылда эрткенин сагындырып каары артык эвес. Аңаа Енисей Сибириниң регионнарының, Москваның болгаш өске-даа девискээрлерниң, харын-даа мырыңай даштыкы чурттарның төлээлери киришкен. Ол шуулганның киржикчилери республиканың тудуг адыры үндезиннии-биле өскерлип сайзыраанын демдеглээннер.
Тывага тудугну улам сайзырадырынга Тыва Республиканың III тудуг шуулганы улуг ужур-дузалыг болурун Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн. 2023 чылда шуулганны республиканың удуртукчузу ол хире бедик үнелээнинде үндезин бар. Чүге дээрге Шуулганның мурнуу чарыында Владислав Ховалыг Россия Федерациязының Чазааның Даргазының оралакчызы Марат Хуснуллин, Россияның тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин олар-биле ужуражып, бистиң республикада тудугларны немей акшаландырарынга саң-хөө деткимчезин алган. А ол дээрге 1924 чылда болгаш оон-даа ыңай үеде Тывага тудугну сайзырадырының, ону федералдыг бюджеттен көвүдедир акшаландырарының магадылалы-дыр. Ынчангаш Тыва Республиканың II тудуг шуулганынга найысылал Кызыл хоорайның хөгжүлдезиниң чиңгине планы, “угаанныг хоорайны” тургузары, чаа чаартыкчы технологиялар-биле амгы үениң тудуг материалдарын бүдүрүп үндүрери дээш өске-даа айтырыгларны шуулганның кол темазы кылдыр кииргенинде ужур-ла бар.
Тыва Республиканың III тудуг шуулганын бо чылдың март айда Красноярск хоорайга болуп эрткен экономиктиг шуулганның уланчызы деп-даа чугаалап болур. Чүге дээрге Президент Владимир Путинниң чугаалааны дег, Россия “Чөөн чүкче угланганы-биле” Тываның экономиктиг хөгжүлдезиниң келир үези сырый харылзаалыг. Эң ылаңгыя бистиң республиканы дамчыштыр, Моол биле Кыдатты таварты Азия чурттарынче транспорттуң улуг оруктарын тудуп чорударын Россия планнап турар болгай. Ынчангаш бо шуулганның ажылынга федералдыг болгаш Сибирь девискээриниң регион эрге-чагыргаларының, саң-хөө организацияларының болгаш бизнестиң, тудуг болгаш архитектура дээш өске-даа адырларның төлээлери киржип турарының чылдагааны-даа ында. Азия чурттары-биле харылзааның угланыышкыннарын болгаш оларны улам алгыдарының аргаларын база Тыва Республиканың III тудуг шуулганының киржикчилери сайгарып чугаалашкан.
Октябрь 5-те “КЭФ–2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазы болган. КЭФ–2023-түң угланыышкыны-биле бо хемчегни регионнарда бүдүн чыл дургузунда организастап эрттирер. “Девелопмент” англи сөс, бажың-балгатты тудары азы ону өскертир, чаартыры деп уткалыг.
“КЭФ–2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазынга ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Олег Лукин, “Восток” КХН-ниң чиңгине директору Сергей Уюсов, Красноярск хоорайның администрациязының архитектура эргелелиниң удуртукчузу Юлия Соловарова дээш өскелер-даа киришкен.
Тыва Республиканың III тудуг шуулганынга “КЭФ – 2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазы ниитизи-биле Сибирь регионнарынга хамааржыр-даа болза, Тывада айтырыглар дугайында чугаа көдүрлүп турган. Чижээлээрге, “Восток” КХН-ниң чиңгине директору Сергей Уюсов Кызыл хоорайда тудуг ында-мында тоо быдаргай ийи-чаңгыс бажың-балгат тударындан чуртталга бажыңнарлыг болгаш социал албан черлери бар микрорайоннар деңнелинче шилчээнин демдеглээн. “Восток” КХН-ниң тудуп турары “Москва” микрорайонда чуртталга бажыңнарындан 100 квартираны 2 хуулуг чиигелделиг ипотека-биле хамаатылар садып алганын, квартираларны чиигелделиг ипотека-биле алыр күзелдиг кижилер барын Уюсов дыңнаткан. Кызылга тудуг сайзыралының темпизи кандыг-бир чылдагаан-биле оожумнай бербес болза, Москвада чорудуп турар реновация ышкаш программаны Кызылга боттандырар болза, 10 чыл үе эрткенде ооң өскен-төрээн хоорайы кижилерниң чурттаарынга болгаш ажылдаарынга кончуг таарымчалыг чараш хоорай апаар күзелин С. Уюсов илереткен.
Кызыл хоорайның агаарының ыштыы, коммунал четкилерниң узуну болгаш эргилээни ышкаш чидиг айтырыглар Россияның өске-даа хоорайларында ышкаш деп “ПроектДевелопмент” төлевилелдиң башкарыкчыларының бирээзи, архитектор Антон Шаталов демдеглээн. Аңаа чижек кылдыр Красноярск хоорайның ортузунда 500 га черде “Николаевская” слободаны адаан. Ында печка-биле чылыдар бажыңнар Красноярскыны ышталдырып, хирлендирип турарын чугаалааш, амгы үениң хоорайларын калбартыр эвес, бедидир тудары эки, ниити одалгазы болгаш коммунал четкилери чок хууда чуртталга бажыңнарын тудары келир үеде хоорайның экологтуг болгаш өске талаларынга багай салдарлыг деп бодалын илереткен. Архитектор Антон Шаталовтуң ол бодалы Кызылга дорт-ла хамааржыр ышкаш. Кызылдың таптыг-ла ортузунда печкалыг хөй бажыңнарлыг район бар, а хоорайны барык-ла долгандыр 1–2 каът, печка-биле одаар бажыңнарны сөөлгү 10–15 чылдарда туткан, ындыг бажыңнарның тудуу ам-даа уламчылап турар.
Тыва Республиканың III тудуг шуулганынга “КЭФ – 2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазынга Кызыл хоорайның дизайн-кодунуң дугайында база чугаалашкан. Хоорайның “агаар хаалгазы” аэропорт чоогунда сарыг шажынның кончуг чараш хүрээзин аажок магадаанын эксперттер илереткеннер. Красноярск хоорайның администрациязының архитектура эргелелиниң удуртукчузу Юлия Соловарова Кызылдың турар чериниң агаар-бойдузунуң онзагайын демдеглеп, ооң чоогунда дагларда бижимелдерни, Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде буддийжи бурган өске-даа тураскаалдарны адап, Тываның найысылалының онзагай дизайн-коду херек кырында бар, ону албан ёзузу-биле хүлээп алыр талазы-биле ажылды шынарлыг чорударының чугулазын чугаалаан.
Тыва Республиканың III тудуг шуулганынга “КЭФ–2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазынга Кызылдың хөгжүлдезиниң дугайында чугаалашканы, ажыктыг бооп болур бодалдарны илереткени дээш, эксперттерге өөрүп четтиргенин ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Олег Лукин илереткен. Республиканың найысылалы Кызыл Тываның төөгүзүнүң, культуразының үндезиннеринге онзагай национал овур-хевирлиг хоорай бооп хөгжүп турарын демдеглээн.
Тыва Республиканың III тудуг шуулганының ийиги хүнү октябрь 6-да “Енисей Сибириниң экономиктиг коридорлары” пленарлыг хурал база болуп эрткен. Аңаа сайгарып чугаалашкан, Тывага дорт хамааржыр айтырыглар: Красноярск – Абакан – Ак-Довурак – Чадаана – Хандагайты – Улаан- гом – Ховд – Урумчи чурттар аразында автомобиль коридору, Элегес – Кызыл – Курагино демир-орук тудуу. Хуралдың ажылынга Россияның тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыдының бирги оралакчызы Александр Ломакин видеохарылзаа дамчыштыр киришкен, Моолдуң Кызылда чиңгине консулу Чимид Ганболд база хуралга олурушкан.
“Курлавырлар болгаш материалдар” сессияга тудуг материалдарының бүдүрүлгезиниң, ооң рыногунуң дугайында айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. “Восток” КХН-ниң чиңгине директору Сергей Уюсовтуң ооң удуртуп турары организациязында мурнакчы технологиялар-биле тудуг материалдарын бүдүрүп үндүрүп турарының дугайында дыңнадыы сессия киржикчилериниң сонуургалын оттурган.
“Тыва Республиканың хөгжүлдезиниң төлевилелдери” роуд-шоу болган. ТР-ниң экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыдының оралакчызы – үлетпүрнү хөгжүдериниң болгаш инвестиция политиказының талазы-биле департаментиниң начальниги Анзатмаа Куулар “Кызыл хоорайның индустриалдыг парыгы”, “Кызыл хоорайда “АгроТыва агроүлетпүр парыгы”; “Восток” КХН-ниң инженери Олеся Ондар “Столичный” чуртталга комплекизи; “Енисей Сибириниң хөгжүлдези корпорацияның” директорунуң оралакчызы Борис Харченко “Дус-Хөлге турисчи кластерни тургузары”; ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы Руслан Ооржак “Тывага долу хоолулуг мал чемин бүдүрери” инвестиция төлевилелдерин шуулганның киржикчилеринге таныштырганнар.
“КЭФ – 2023-түң стратегтиг сессиязы “Девелопментиниң чаа практикалары” деп эксперт сайгарылгазынга, “Енисей Сибириниң экономиктиг коридорлары” пленарлыг хуралга болгаш панель сессияларга чугаалашкан айтырыгларга хамаарыштыр бодалдар болгаш саналдар солчулгазы дээш, шуулганның киржикчилеринге өөрүп четтиргенин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг түңнел хурал үезинде илередип, оларның саналдары республикага тудуг адырын хөгжүдеринге ажыктыг бооп болур деп чугаалаан.
Республиканың 2022 чылда шылгараңгай тудугжуларынга шаңналдарны тывысканы-биле Тыва Республиканың III тудуг шуулганының ажылы доозулган.
Ш.МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №76 2023 чылдың октябрь 7