Ивижилер фестивалы–2025
Тожу кожуунга «Ивижилер фестивалы – 2025» байырлалын көөр дээш, бир хонук бурунгаар-ла тырттырар бөлүк-биле найысылалдан даң бажында үнүптүвүс. Найысылалдың кара ыжы соовуста арты. Эртенги даң хаяазын уткуй үнгеш, чер чырыырга, кылаң арыг, ак-көк дээрни магадап, чарашсынып чорааш, Доора-Хемге келгенивисти билбейн бардывыс. «Харның агын, агаарның арыын, дээрниң көгүн» дижип, машинадан дүже халыштывыс.
Барган дораан кожууннуң чагырга черинден эгелеп алгаш, ол хүн кылыр ажылывысты күүседип четтигиптивис. Эртенинде, февраль 21-де, даң бажында тус черниң чурттакчы чону бот-боттарынга байыр чедирип, «Байырлал-биле»! дижип турарын дыңнааш, тожужуларга Ивижилер фестивалы чугула черни ээлеп турар дээрзин билип алдывыс.
Иви ажыл-агыйы – эрте-бурунгу ажыл-агыйның бирээзи. Сураглыг этнограф С.И. Вайнштейн иви малын бир дугаар бистиң эрага чедир I чүс чылда Алтай-Саян дагларының эдээнге азырап эгелээн деп демдеглээн. Ада-өгбелеривистиң шаг-төөгүден бээр тудуп чораан иви малын амга чедир салгап чоруур ивижилерниң ажыл-амыдыралын деткиир сорулга-биле ээлчеглиг «Ивижилер фестивалы–2025» Тожунуң Доора-Хем чоогунда аяңга болуп эртип турары бо.
Кожуун чагыргазының хуралдаар залынга ивижилерниң чымыштыг ажыл-ижиниң чидиг айтырыгларын, оларны шиитпирлээриниң аргаларын болгаш иви ажыл-агыйын хөгжүдериниң санал-оналдарын «төгерик столга» сайгарып чугаалашкан.
Тожу кожуунда ийи организация – «Шулун» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи биле «Өдүген» МУБ иви малын өстүрүп турар. Амгы үеде кожуунда ниитизи-биле 1800 хире баш иви бар. Иви ажыл-агыйын деткиири-биле, сөөлгү чылдарда ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы ивижилерни снегоходтар, бураннар, майгыннар, рация, хүн херели-биле ажылдаар станция болгаш аъш-чем аймаа-биле доктаамал хандырып турган. 2022 чылда ниитизи-биле 7 сая рубльге үрдүрер хемелер, снегоходтар, спутник таварыштыр ажылдаар күштүг телефоннар, чылыг майгыннар, хүн херели-биле ажылдаар станцияны ивижилерге үлээн турган.
Байырлал болуп турар шөлде кижи бажы кизирт, республика Наадымы-даа болуп турар ышкаш. Шөлдүң бир ужунда дургаар садыг-саарылга болгаш янзы-бүрү делгелге майгыннарын дистиништир тиккен. Өске талазын дургаар ивижилерниң шаг шаандан тура-ла чурттап чорааны тос чадырларын чыскаапкан болду.
Иви байырлалын сонуургап келген чон аразында кайыын-даа келген кижи бар. Саян дааның артындан-даа, Ак-Довурак, Бай-Тайга, Чадаана дээш куду кожууннардан-даа, Эрзин болгаш Тес-Хем талазындан-даа келген хамаатылар бар болду.
Байырлалдың ажыдыышкыны ивижилер чыскаалы-биле эгелээн. Ивизин четкен хууда хамаатылар болгаш көдээ ажыл-агыйларның, арбаннарның байырлыг чыскаалының соонда тус черниң кожуун чагырыкчызы Александр Чыргалан сөс алгаш, чымыштыг ажыл-иштиг, кыш-чай чок тайга кезип, иви малын өстүрер дээш, шудургу ажылдап чоруур ивижилерге четтиргенин илереткеш, чараш байырлал-биле байырын чедиргеш, оларның ачызында Ивижилер фестивалы чылдан чылче улам хөгжүп турарын ол демдеглээш, фестивальды ажыттынган деп чарлады.
Чыскаалдың бир киржикчизи ивижи Аян Чывынгы албан-биле фестивальга киржир дээш, Серлиг талазындан чедип келгенин чугаалааш, бодунуң ажыл-ижин таныштырды: «Кара чажымдан-на иви кадарып чоруур мен. 40 ажыг ивилиг бис. Ажы-төлүвүс дыштанылгазында аалга келгеш, иви кадарар улус. Иви малдың өске дириг амытаннардан ылгалдыг чүвези болза, ивиге сиген-ширбиил-даа белеткеп турбас, кажаа-даа херек чок, одарында чоруур, шууду кончуг амытан-дыр ийин. Ивини өске дириг амытаннар дег кажаалавас, баглаар. Каш иви барыл, доозазын баглаар. Ол кажан-даа бок чивес, бок коптарбас, кайы хамаанчок оът-сиген оъттавас. Иви чаат, шулун, чекпе чиир».
Хоочун ивижи Карыма Көк-Хунаевна Оюн иви малды ылгап адаарын таныштырды: «1966 чылда Тожуга чурттай бергеш-ле, иви азырап эгеледим. Иви – тускай мал. Чайын-даа, кыжын-даа, даады-ла тайгага чоруур мал-дыр ийин. Иви малдың аарып-аржый бээри ховар. Чүге дээрге сиген бүрүзүн чивес, а эм оъттар чыып чиир амытан-дыр. Иви – ниити ады-дыр. Анай дээрге иви бызаазы. Эдер – иви бугазы. Хокаш – ниити чассыткан ады. Таспан – бир харлыг иви. Дөңгүр – ийи харлыг эр иви. Мынды дээрге кыс иви-дир. Мындыжак – ийи хардан үш хар чедир кыс иви. Чары дээрге чазап каан, мунар иви-дир. Куудай – үш-дөрт харлыг эмдик иви».
Тос чадырларны сонуургап четтивис. Ий сумузунуң чурттакчызы Луиза Тыртын «Тожама» дээр ниитилелдиң ажыл-чорудулгазын таныштырды: «Өгбелеривистиң угун салгап, иви малы эвээжеп эгелээрге, эрткен чылдан эгелээш, суурувуска малдың баш санын көвүдедир, иви ажыл-агыйын хөгжүдер сорулга-биле «Тожама» дээр ниитилелди тургузуп алдывыс. Уттундуруп бар чыдар ажылды аныяктарга сагындырар сорулгалыг бис. Удуртукчувусту Айызан Танайбан дээр. Ол Ий ортумак школазының аныяк башкызы. Ниитилеливисте 150 кежигүн бар. Актар, колдар болгаш барааннар дээш колдуунда төрел аймактар ниитилелде бар бис».
Тос чадырларның бирээзинде Кызыл кожууннуң ыраккы Каа-Хем ортумак школазының башкылары бар болду. Олар семинарга киржип, арга-дуржулга солчуп келгеннер. «Леонид Чадамба аттыг Доора-Хем ортумак школазынга семинарга киржип, арга-дуржулга солчуп келдивис. Семинарывыстың ийи дугаар хүнүнде фестивальдың эң-не чараш байырлалын көрүп келдивис. Кештен, чөвүрээден дээш чадыр бүрүзүн аңгы-аңгы кылган боор-дур, ону дүүн школага болган мастер-класстан билип алдывыс»– деп, башкыларның бирээзи Алдын-кыс Допул чугаалады.
Майгыннар аразында каасталгалар делгээн баартыкта херээжен чон чыглып тур. Ында чинчи-шурудан, үнелиг даштардан, ыяштан, өлүк-кештен, дүктен, чонар-даштан дээш янзы-бүрү материалдардан кылган каасталгаларны чарашсынып көрдүм. Өөреникчилер болгаш башкыларның кылган каасталгаларын келген чонга бараалгадып, садып-саарып турар дээрзин Тожу кожууннуң «Өлчей удазыны» уруглар төвүнүң методизи Чечена Моңгуш дыңнатты.
«Он ийи чылдың дириг амытаннарын доозазын аныяк башкы Мерген Торлук чазап кылып турар. «Өлчей удазыны» төпте чинчи-биле каасталгалар кылырын өөредип турар башкы Джамилия Кол, даараныр талазы-биле Валентина Төвүт, дүк болбаазырадырының башкызы Татьяна Константинова, тыва национал хеп даараар талазы-биле база башкы бар. Ивижилерниң онзагай байырлалында кылган ажылдарывысты канчап делгевес боор. Ийи чылда чаңгыс катап болур боорга, чонувус бо байырлалды дыка манаар. Ивижилер фестивалында ырак хоорайларда өөренип чоруур студентилеривис безин чанып келирлер. Ивижилер болгаш иви малы – бо үеде чидип бар чоруур этностуң бирээзи. Ынчангаш фестивальды эрттирип турарынга чүүлдүгзүнер-дир мен» – деп, Чечена Моңгуш чугаалады.
Иви байырлалының ажыдыышкынында Россияның болгаш Тываның туктарын көдүрер езулалды кылган. Аңаа мурнакчы ивижилерни шаңнап-мактаан. Ол ышкаш чаңчылчаан мөөрейлерни эрттирген: «Тергиин тос чадыр», «Иви малым дерии чараш» — ивини дерээни база ивижиниң онзагай кеттингенин көөр, ча адар маргылдаа, ыяшты кончуг дүрген хирээлээш, чарар мөөрей, ивижилер аразынга «Ыраажы ивижи».
Иви чарыжы – фестивальдың эң-не солун кезээ. Аңаа ивижилер малын кончуг дүрген эзертеп билирин, авааңгыр болгаш дүрген чоруун көргүзеринге адааннажыр. Ниитизи-биле 11 иви 400 метр черге чарышкан.
Биче-буурай чоннарның Тожу кожуунда ассоциациязының президентизи, «Шулун» көдээ ажыл-агый кооперативиниң ивижилериниң даргазы, салгал дамчаан ивижи Светлана Демкина: «Тываның чеди чүзүн малының бирээзи иви малды азырап, ивижилер ниитилелин удуртуп чоруурумга, чоргаарланыр-дыр мен. Бөгүн меңээ дыка өөрүнчүг хүн-дүр.
Бөгүнгү байырлалда эскереримге, өглер болгаш аалчылар көвей болду, өөрүвес арга чок. Арай-ла муңгаранчыг чүүл – ивилерниң эвээш болганы. Чүге дээрге аалдардан чоруп орган ивилеривис кээп шыдавайн барды. Хар улуг, техника үрелгени шаптараазын болду. Хүннээректеп турар аяс хүннү болгаш чонумну көөрүмге, эргим-дир. Кааң аяс хүн кудай-дээрниң бистиң-биле кады өөрүп турары ол-дур ийин».
Россияның Почтазының төп почта салбырының парлалга ажылдакчызы Ай-кыс Ондар Ивижилер фестивалынга «Почта России» тускай открыткалар кылганының дугайында дыңнатты. «Открыткаларда Тожу ивижилериниң одаг чанында дыштанып азы тайгаларының баарында олурарын, ивизиниң чанында турарын көргүскен чуруктарны чыгдывыс. Бөгүн кээривиске, дыштанып келген арат чон бистиң организастаанывыс акцияга дыка идепкейлиг киржип турлар. Оон ыңай өөрүнчүг чүүл – открыткаларда боттарының чуруун көөрү база оларга солун болгаш өөрүнчүг болуушкун болуп турары чадавас. Келген ужурувус болза, «Ивижилер фестивалы–2025» байырлалынга чыылган чон открытканы халаска алгаш, Россияның кайы-даа булуңунче халас чорудуп болур. Акциявыс эгелей бээрге-ле, бир каткы-хөглүг ивижи келгеш, «Ямало-Ненец автономнуг округта чурттап чоруур ивижи төрелимче байыр чедириишкининден чорудайн» — дээш, открытка бижээш, супту» — деп, Ай-кыс Ондар өөрүшкүзү-биле үлешти.
Почта салбыры шак ындыг акцияларны чылдың Шагаа байырлалында Кызыл хоорайга болгаш чоок кожууннарга организастап турар. Акция эгелээнден бээр ийи шак болганда, 500 открытканың чартыы Россияның болгаш Тываның аңгы-аңгы булуңнарынче чылыг-чымчак күзээшкиннерни чедирери-биле, «ужуп» үнүпкен. Открыткаларда Шагаа болгаш Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле байыр чедириишкиннери хөй болганын Ай-кыс Ондар демдегледи.
Ивижилерниң ээлчеглиг фестивалы доостурга, арыг агаарга уттундурбас чараш байырлалды көргеш, мага-ханган чаныптывыс.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №7 2025 чылдың февраль 27
