Россияга чылдың-на май 28-те Кызыгааржының хүнүн ыдыктыг күрүне кызыгаарында хүлээлгезин эрттирип турар солдаттардан эгелээш, оон халашканнар байырлап демдеглээр.
Мен база өске эш-өөрүм-биле бо байырлалды чылдың-на демдеглээр мен. Чүге дээрге шериг хүлээлгемни Приморьеде сураглыг чекист Р. Менжинский аттыг ынчангы “Кызыл сылдыс” болгаш “Күш-ажылдың Кызыл тук” орденниг кызыгаар кезээниң бир хайгыылчы заставазынга 1973–1975 чылдарда эрттирдим.
Шериг чораан чуруктарымда турган заставамның хевирин, кызыгааржы эш-өөрлеримни, командирлеримни өйлеп-өйлеп көрүп, ажы-төлүмге, оларның эш-өөрлеринге чугаалап берип чоруур мен.
Оон аңгыда, 1969 чылдың март айда Даманск ортулукче ССРЭ-ниң кызыгаарын каржызы-биле үреп, халдап кирген кыдат шериглерге удур маадырлыы-биле тулушкан кызыгааржыларның болгаш Дальнереченск хоорайда ол кызыгааржыларга мөңге тураскаалдың чуруктары бар. Кыдат шериглерни кызыгаардан ырадыр чуртунче киир сывырып, узуткап тиилээн. Аңаа Совет Шеригниң чепсектиг күжү негеттинип, күчүлүг Катюшаның дааштаашкын оду-биле доозулган. Төрээн чуртунуң ыдыктыг кызыгаарын камгалап, шериг хүлээлгезин күүседип турган чээрби хар үезинде оолдарның хөй кезии бо тулчуушкунга маадырлыы-биле амы-тынындан чарылганнар. Эрес-маадырлыг чоруу дээш сержант Ю. Бабанскийге, лейтенант Бубенинге “Совет Эвилелиниң Маадыры” деп аттарны тывыскан. А застава начальниги И.И. Стрельниковка, кызыгаар кезээниң командири Д.В. Леоновка “Совет Эвилелиниң Маадыры” аттарны оларның өлгениниң соонда тывыскан. Хөй кызыгааржы солдаттар чурттуң орден, медальдары-биле шаңнатканнар. Оон бээр 56 чыл эртип тур.
1973 чылдың күзүнүнде шериг келдириишкини-биле бөлүк эштерим оолдар Приморьеге кызыгаар кезээнге бардывыс. Аңаа биске үш ай иштинде тускай дайынчы өөредилгени база кызыгаар дүрүмнерин өөреткен. Ол өөредилге черин дөрт-беш деп демдектерге доосканнарны кызыгаар заставаларынче чорудар турган. Мээң турган заставам тайга эдээ черге Чёрная речка деп хемчигештиң Уссури хемче киир аккан белдиринге эриктен каш-ла базым черге турган. Застава дээрге күрүне кызыгаарының бир девискээрин камгалап-хайгаараар чепсектиг кезек болур. Ооң сорулгазы кончуг нарын болгаш хөй талалыг.
Уссури хемниң ийи эрии ийи аңгы күрүнеге хамааржыр. Бирээзи – дүшкен ССРЭ-ге азы амгы Россияга, а өскези – Кыдатка. Хемниң унунда хөй ортулуктар бар. Эрик дургаар үнген ыяштар, янзы-бүрү үнүштер хөй, ында черлик дириг амытаннар кончуг элбек. Мындыг черге кызыгаарны хайгаарап камгалаары дыка берге турган. Дүнеки үеде кызыгаар чоогунга, ылаңгыя хем эриинге, көзүлдүр от шагары, фонарь чырыдары безин хоруглуг болур. Кызыгаарның сөөлгү метр черинге кылаштаар эргени кижи бүрүзүнге бербээн-не болгай, ындыг эрге меңээ база таварышканы аксым-кежии.
Бир-ле дүне хайгыылчы орус эжим Плешаков-биле хем эриинде кокпа оруктап дүнеки ыржымны дыңнаалап чоруп тур бис. Ыдывыс база бар. Хемниң көзүлбес шенектелчек ээр черинде мотор даажы дыңналы-дыр. Караңгыны ажыглап, чоокшулап чеде бердивис. Көөрүвүске чүък сөөрткен кыдат баржа болду. Чоруп ора, хем ортузунга доктаай берди. Бистиң таланың эрик девискээрин прожектору-биле чырыда бердилер. Бо дугайында дораан-на заставаже дыңнаттывыс. Бистиң кырывыс-биле ийи удаа чырыдып эртти. Бис хем кыдыынга шырыш аразынга ыдывыстың караан дуй тудуп алгаш, чаштынып чыдыпкаш, хайгааралывыс уламчылап турдувус. Дүвүрээзин бөлүү бисче углай үнүпкенин дыңнатты. Элээн болганда, баржа кырында кижилер билдинмес дылга чугаалашкаш, моторунуң даажын улгаттыргаш, чырыдарын соксаткаш, хемни куду бадыпкан. Өске күрүнениң кызыгаарын дүне чырыдары хоруглуг турда, ону кыдаттар каржызы-биле үрээн. Кыдат баржа кандыг-ла-бир сорулгалыг келгени билдингир, ону боттандырары болдунмас кылдыр сезик алынганы-биле дедир чорупканнар. Шак мындыг таварылгага каш удаа таваржып, кызыгаар чурумун үрээр дээш келгеннерге удур туржуп турган бис. Кызыгааржыларның кончуг серемчилелдиг, бодунуң онаашкан херээнге бердинген ажыл-чорудулгазының түңнели ындыг турган.
Кызыгаарга уйгу чок дүннер, хүннерни чежезин ол дээр. Кыштың соогу, чайның изии, агаар-бойдустуң хаттыг, чаъстыг хүннери дээр эвес. Ол эрткен ийи чылда бистиң застава бир кызыгаар үрекчизин туткан, 15 кызыгаар чурумун үрээн таварылганы илереткен. Аңаа чүгле серемчилел херек, чаңгыс секунда безин үнелиг дээрзин билзе чогуур.
Шериг хүлээлгем эрттиргеним “Ласточка” заставазынга алды аңгы нацияның 35 спортчу оолдары кончуг эп-найыралдыг, бир демниг шериг албанын эрттирген бис. Олар Барнаул, Красноярск, Кемерово, Норильск, Уфа, Магнитогорск хоорайлардан келген. Ийи тыва турдувус, эжимни Хертек Сергей дээр (Шуй). Заставаның пулемётчиги турган. Ол ам бистиң аравыста чок. Командиривис улуг лейтенант В. Носков турган.
Заставага 12 аът, 8 исчи ыттар, ийи инек, 6 хаванны азырап турган бис. Ногаа тарыыр шөлдүг-даа турдувус.
1975 чылдың декабрь айда турган кезээвистиң кызыл тугун күдүк базып олуруп алгаш, чыттааш, байырлашканывыстан бээр 50 чыл болуп тур.
Аңгы-аңгы кызыгаар заставаларынга кады шериг эрттирген эки билирим өөрлеримниң бо хүннерде чогу хомуданчыг. Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан.
Бистиң соовуста бо кезекке эвээш эвес тыва оолдар шериг албанын эрттирген, чамдыктарының ат, фамилияларындан бээр билир мен. Олар шуптузу Россияның ыдыктыг күрүне кызыгаарын камгалаар херекке үлүг-хуузун кииргеннер.
Кайы кызыгаарда, чүү болуп турарын доктаамал сонуургап чорууру меңээ чаңчыл болу берген. Азыраан мал-даа, адыш ишти хире чер-даа биске үнелиг болгай. Шериг албаны эрттирер назы чеде берген оолдарга күрүне кызыгаарын сонуургаарын, аңаа барып шериг албанын эрттирерин база кызыгаар академияларынче өөренирин күзээр-дир мен. Спортка ынак болуңар. Төрээн чуртувустуң ыдыктыг кызыгаары кезээде ынаныштыг, бүзүрелдиг холдарга турарын күзээр бис.
Юрий ХОВАЛЫГ, ТР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.
Сүт-Хөл кожуун, Бора-Тайга суур.
Авторнуң чуруктары.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29
