Тывага Шагааны бүгү чон уткаан соонда, байырлыг хемчеглер хоорай, суурларга калбаа-биле эгелээн. Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузунга Шагааны бо чылын бир онзагай байырлаан. Ол дээрге тус черниң эвээш санныг үндезин чоннарының «Хайыракан» общиназының организастап эрттиргени «Хайлымак» деп аъш-чем фестивалы-дыр. Ол чараш байырлалче чалаткаш, ону көөр аас-кежиктиг болдувус.
Сумунуң культура одаанда бай-дагжылар база кожууннуң сумуларындан хөй аалчылар чыылган. Ооң иштинде улуг өгнү тиккен болду. Фестивальдың киржикчилери мөөрейлерге киржиринге белеткенип турлар.
Аъш-чем фестивалының автору тус черниң эвээш санныг үндезин чоннарының «Хайыракан» общиназының баштаар чериниң даргазы Чаяна Чыкай. Ол 2024 чылдың октябрьда Сибирьниң үндезин чоннарының ажыл-ижин деткиир мөөрейге киришкеш, деткимче акшаны алган. Бо фестивальды эрттиреринге Тыва Республиканың националдар херектериниң талазы-биле агентилел база тожу тываларының "Тос-Бөрү" каттыжыышкыны деткимчени көргүскен.
«Эрзин кожууннуң чону тускай чон, бурун чаңчылдарын кадагалап арттырып алган, езу-чаңчылдарын ам-даа сагып чоруур. Ынчангаш тыва үндезин аъш-чемивисти аныяк-өскенге дамчыдып, сайзырадып, өске кожууннарже нептередип, республикадан дашкаар-даа мөөрейлерге киржир сорулгалыг бо мөөрейни эгелээн бис. «Хайлымак» — чүгле фестиваль эвес, тыва үндезин чоннарның ёзу-чаңчылдарын, культуразын, төөгүзүн катап тургузары, нептередери-дир.
Мөөрейни чүге «Хайлымак» деп адаан дээрге, Эрзин чонунуң бир онзагай, дыка дүрген чадагай отка кылып чиптер амданныг, чаагай чеминге тураскаадып адаан. Ону чүден кылыр дизе, өреме азы чөкпекти, саржагны, далганны сүттүг шай-биле холуй былгап тургаш, 5–10 минута дургузунда кылыр. Чаш ажы-төлге-даа, улугларга-даа чиртингир, сүүзүннүг чем-дир. Чижээ, аалчы кээрге, чугаалажып олургаш-ла, чай кадында кылыптар мындыг онзагай чаңчылывыс-тыр. Үе-шагның сайзырааны-биле болбаазырадып база турар бис. Чижээ, тайга тооруу, чигир-чимис, каттар, үзүм-чигир-даа холааш кылыр, чеди өңнүг чараш челээш ышкаш, тывызык чемивис-тир» — деп, Чаяна Окчаевна тайылбырлады.
«Хайлымак» деп сөстүң утказын эрзинчилер мынчаар тайылбырлаар болду: «хайлыр», «эргизер», «эзилдирер» дээн уткалыг. Үске далганны эзилдирип тургаш, кылыр болгай. Өске утказы, «хайлыырадыр» дээрге «болбаазырадыр», «хайылдырар» дээн.
Кожуун чергелиг чарлаттынган фестиваль-мөөрейге 7 команда киржип турар. Мөөрейниң негелдези езугаар бир командада-ла 4 кижи бар. Командаларда коллективтер, өг-бүлелер, эжишкилер-даа бөлүглежип алгаш, киржип келген.
Фестиваль-мөөрейге Сарыг-Булуң сумузундан чаңгыс «Хырбача» командазы киржип келген, артканнары шупту Бай-Дагдан: «Хырбача-2» чаңгыс классчылар командазы, «Көк-Даш» школа башкыларының командазы, «Эреспейлер» 1986 чылдың школа доозукчулары, «Дамырак» уруглар сады, хоочуннарның «Тарлашкын» база «Хайыракан» командазы.
Культура одааның девискээринге эр чон саңны салган соонда, командаларның эң-не чечен-мергеннери мөөрейниң бир дугаар кезээ – Шагаа шайын чалбарып, «Чажыг йөрээлин» кылганнар.
Дараазында – тыва национал аъш-чем делгелгези. Командаларның делгээн аъш-чеми ширээ сыңмас, ак чемден эгелээш, тараа-далган, эът аймаа, манчы-хуужуур дээш шупту бар. Бооваларның безин хевирлери каш янзы: боорзак, картап чиир, капсай, бичии боорзак, теве боорзак… Тере-Хөлдүң балыындан, аң эъдинден кылган янзы-бүрү чемнер дээш кижиниң чип көрбээн аъш-чемин делгээн.
Сарыг-Булуң сумузундан Татьяна Сандык, Салбакай Идам, Аялга Буду, Людмила Хорбаа суму чагырыкчызы Байлакай Дембирелдиң удуртулгазы-биле киржип келгеннер. Бо идепкейжи авалар «Даараныр взводтуң» кежигүннери-дир. «Бистиң «Даараныр взводтуң» кежигүннери тускай шериг операциязы эгелээрге-ле, малчыннардан аът челдери чыггаш, уктар аргааш, чорудуп эгелээн бис. Аът челинден аргаан уктар шык тыртпас боор. Оон чеңи-чоктар, чаъска кедер тоннар дээш дайынчы оолдарывыска дыка хөй херек чүүлдерни даарааш, чорудуп турар бис» — деп, Байлакай Зайцевна тайылбырлады.
Аъш-чем делгелгезинде «Хырбача-2» команданың хоочуннарының буга бажы дег улуг хырбачазын сонуургап көрдүвүс. Бай-Даг школазының 1977 чылдың доозукчулары ол чаагай хырбачаны кылган болду.
«Тарлашкын» командазы ширээзинге тус черниң эм оъттарын, аржааннарының, дустуг хөлдериниң суун, малгажын делгээни онзагай. Эрзинниң девискээринде өзүп турар кускун кады, чадаң кат, киш-кулаа, чыжыргана, ыт-кады, кызыл-кат дээш өске-даа каттар-биле кылган чулуктар, хандыларын амзап сонуургадывыс. Эм оъттар: кара ай, эр-кыс ай, соорулга, чуксугбай, черлик согуна, койнут, кулча, чер кады, чигир сиген, сыын мыйызы, улуг оът, чуңма ханы дээш чүнү чок дээр.
Команданың кежигүнү Саяна Чоодур эм оъттарны биске тайылбырлады: «Чадаң-каттың составында гранат деп чимисте бар витаминнер шупту кирип турар. Бай-Хөлүвүстүң эм шынарлыг суу ковидти тиилээн деп болур. Аас-думчук иштин чайып тургаш, ынчан хамчыктыг аарыгдан сегээн бис. А бо «Буура чогдуу» дээрге буураның чушкуузундан кезип алыр тускай чыттыг, чуктуг дүгү-дүр. Ону хан базыышкыны улуг улус чыттаарга, кончуг эки. Теве кыргылдазының үезинде ону хереглээн улус хунаажыр боор чүве».
Ширээлерде делгээн аъш-чемин командалар камгалап, чонга таныштырган. Мөөрейлер аразында эр улус «Панчык» ойнаан, херээжен чон «Челер-Ойлаан», ажы-төл кажык ойнаан хөглүү-даа кедергей. Ооң-биле чергелештир командаларның уран талантылыглары ыры-самын база бараалгадып тур.
Жюри кежигүннеринге тиилекчилерни илередири берге-ле болган боор, чүге дизе шупту командалар шыырак белеткенген. Тергииннерниң тергииннерин шилээн.
Үшкү черге «Хайыракан» командазы шылгараан. Оларның изии-биле кылган согажазы чаак суу сайыраар чаагай болган. Ол ышкаш хайлымак кылырының чажыттарын чыылганнарга бир онзагай таныштырганнар.
Ийиги черни Сарыг-Булуңнуң «Хырбача» командазы алган. Оларның быжырган хырбачазы кымдан-даа дээре болган.
Бай-Даг сумузунуң «Дамырак» уруглар садының командазы шупту талазы-биле тергиидээш, бирге черге төлептиг болган. Койнуттуг тырткан эът-биле иштээн тыртканы чүүден чаагай болган.
Арткан киржикчилерни номинация аайы-биле шаңнап-мактаан. Моорлап келген ногаан өңнүг ыяш Чылан чылын «Хайлымак» фестивалы-биле бир онзагай уткааны бай-дагжыларга уттундурбас чырык байырлал бооп артар-ла боор.
Алдынай СОЯН.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6
