ХООЧУНГА СӨС

Оорлаткан аъдын истеп

Бажың-Алаак чурттуг чээнимниң документ езугаар ат-бажын Алдын-оол Ооржак дээр. Ак-Туруг чону, бис, ону Хунай-оол деп адап өөренгенивис кончуг. Ооң авазы Шаңмак даай-ававыс ававыстың кады төрээн дуңмазы-ла болгай. Аныяк үезинден тура «Искра» колхозтуң хоюн кадарып, пенсия үнгүжеге чедир ажылдаан. Ооң оглу чээнимни ол суур чону «Даайы Шойдаңны дөзээн оол» дээрлер болгай.

Эзер дергизи туттунуптар апаргаш-ла аът-мал кырынче чүткүүр. Баглаашка турган аъттар хайгаараар, дээскине-дээскине кайгаан турар. Ол доругуп өзүп келгенде, даайы Коңгар-оол башкы эдертип алгаш, «Эр апарган кижи-дир сен, оол» — дээш, Кара-Чадаана тайга кыры үндүрүп, Өвүр ынды тайга-таскыл уун айтып, ол-бо черлер-биле харылзажыр дорт орук-чириин көргүзүп, эдертип, чорук-чогуун кылып чорааннар. Өг-бүлелиг, ажы-төлдүг колхозтуң мурнакчы малчыны, шаңнал-макталды каш удаа ап чораан кижи-ле болгай. Чоннуң «даайын дөзээни» дээри-ле чөп. Аъттың чүгүрүүн эндевес. Чарыш аъды мунар. Читкен-барган малдың кыжын-даа, чайын-даа изин истеп чорааш, тып аарын улус билир. Мал-маган оорлаткан малчыннар аңаа дуза дилеп бо-ла кээрин чон пат билир.

Бир катап дүне 3–4 шак аразында Чүгүрүк-Боразын өртегден чеп-аргамчызын узун-дын кылдыр одура кескеш, аътты чуларлап баглааш, апарган болган. Кожазы малчынның аъдын дилеп мунгаш, истеп чорупкан. Ийе, көк чайын мал истээри ындыг белен эвес. Апкан кижи база анаа эвес-ле болгай. Аңаа база арга херек. Чаңгыс-Хадыңдан истээш Нефтебазага чедир истеп, Хайыракан суур таварааш, Чадаана хемниң көвүрүүн эрттип, Теве-Хаяны таварааш, Сүт-Хөл уунче чорупкан. «Аът четкен аъттыг кижи көрген бе?» — деп эрткен-дүшкен кижилерден айтырарга, кым ындыг амыр чугаалаар боор. Оруун уламчылап чоруурга, Хемчик хемниң бетинде элезинниг черге эрткени ылап тода көзүлген. Күжүр эрниң, Хунай-оолдуң бажы ам шыылай бербес бе!

Ынаар Хемчикче углаан орук-чирикти ол билбес эвес. Дөңгелчик даг баарында агып баткан кара суг бар. Ону эртер болза ам алдыртпайн барып болур. Ол дагны кончуг дүрген дээскинип четкеш, кежигде ис көөр! Бир эвес ис эрткен болза, ам хей, ынаар углаан ажыы-даа чок дээрзин ол билир-ле болгай. Дээскинип чүгле четкеш. кежигде ис көрүп чорда, дош куду аът четкен кижизи бо бадып орган. Аай-дедир бот-боттары көржүп, бирээзи менди айтырарга, ындындаазы үнү үнер-үнмес харыылаан. «А бо канчап баадың, эжим»— дээш, Хунай-оол дергиде үзүк хендирин көргүзүп айтырарга, оозу ол хендирниң үзүү четкен аъттың мойнунда дээрзин, багаа-ай-ла ынаар көрген дээр.

Даай-авазын уткуп

Бир чылын шала күскээр Чаңгыс-Хадыңга куда болур дээн. Бажың-Алаак, Ак-Туруг чону шаандан тура аай-дедир кудалажыр езу-чаңчылдыг улус.

Ынаар баар улус машина кырынга белек-селээн чыып белеткенип турда, авазының малчын угбазын ол машинага олуртуп турда, ону көрген улус «Сен база чанынга олуруп ал, ол чүү-хөөзүн тутчуп бер» дээрге, «Мен аъттыг мен, ажырбас»— дээш, аңаа чыдып каан.

Ол үеде амгы үе ышкаш Сарыг-Хөлчүк арт ажыр асфальтылыг орук бар эвес. Ак- Туруг – Кара-Суг – Хаактыг– Ажыктааш – Чаңгы-Хадың таварып, Чадаана девискээринге орук-ла бар болгай. Ак-Туругдан кудалап барган улус чеде бээрге, Ак-Туругга даай-авазын машинага олуртуп, үдеп чорудуп артып калган кижизи бо каткы-иткилиг даай-авазын дүжүрүп, ында чонну «Менди-чаагай келдиңер бе?» дээрге, суурга көргени чыдып каан кижизи бо-ла тур! Чамдыызы «Суурга чыдып каан кижи, харын бо-ла-дыр. Бисти канчап мурнап чедип келгени ол?». Коргар-сестири-даа бар. Харыы-даа чок, харын дезиксеп, ырактан катап-катап харап көөр-даа. Чүък машиназындан өске ол үеде машина бар эвес. Сөөлүнде билдингени чүл дээрге: чүгүрүк аъттыг күжүр Хунай-оол Ак-Туруг суурдан үнгеш, Алдын-Булактааш Онаакы таварып дорттааш, Сарыг-Хөлчүк арттың кырын таварып кудургайлааш, Чаңгыс-Хадың чайлаг-күзээнге кымны-даа мурнай чедип келгеш, даай- авазын уткуп алганы ол.

Маадыр-оол АРТАА.
“Шын” № 85 2023 чылдың ноябрь 8