Шак ындыг аттыг солун кежээ Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга февраль 24-те болуп эрткен. Мөгейиг кежээзин Тыва Республиканың Ордениниң кавалери, Россияның “Хүндүлел демдээ” ордениниң эдилекчизи, Тыва Республиканың Күш-ажылының маадыры, Хүндүлүг хамаатызы, РФ-тиң база ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, Моолдуң “Алдын сылдыс” дээди шаңналының эдилекчизи, Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен аттыг күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезин барык дөртен чыл удуртуп келген удуртукчузу Өшкү-Саар Ооржактың 80 харлаанынга тураскаадып эрттирген.
ЧАА КҮРҮНЕ-БИЛЕ ЧАЖЫТ КЫС
... 1943 чыл. Саглы Бээзи кожуунга Тыва Арат Республика биле Моол Арат Республиканың чоннарының найыралынга тураскааткан чылдың болур хүрежинге Арзайтының арзылаңы, кашпагайның кашпагайы, Мөңгүн-Тайгага кымга-даа аштырып көрбээн мөгези Багай-оол Саая шүглүп үнген. Хүрең-Тайга чурттуг мөге Багай-оол ол хүн Саглының Саттар уктуг Тоолай деп уран-шевер, ырлаар-самнаар ховар кызын чүктеп алгаш чоруй барган. Бир чыл эрткенде, кыстыг болганнар. 1944 чылдың август айда ТАР-ның эки тура-биле кирериниң дугайында Угуулганы хүлээп алган. Тыва улустуң күзелин барымдаалааш, ооң дилээн хандырып, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиуму 1944 чылдың октябрь 11-де Тываны ССРЭ-ниң составынга хүлээп алырының дугайында Чарлыкты хүлээп алган.
“Сээң төрүттүнүп келген чылыңда чаа Тыва автономнуг область база төрүттүнүп келген-дир! Аас-кежиктиг, өөрүшкү-маңнайлыг, бедик эртем-сургуулдуг, ажыл-ишчи, кежээ болур сен, уруум!” – деп, Багай-оол биле Тоолай 8 айлыг кызын чассыдып, чаа күрүнеге, чаа амыдыралга чурттаар аас-кежиктиг болганынга өөрүп турарын көргүскен шиижиткен көргүзүгге Өшкү-Саар Ооржактың допчу намдарының эгезин тыва театрның артистери дыка солун кылдыр ойнап көргүскен.
80 харлаан хоочунга тураскааткан мөгейиг кежээзи шак ынчаар эгелээн. 2 харлыында өскүс арткан чашты Аракчаа Намзынович Саая биле Сержиңмаа Хүрең-ооловна Иргит “Өшкү саар уруувус кылдыр өстүрүп алыр бис” дишкеш, ооң ада-иезин солуп, азырап өстүрген. Оларын “кырган-ачай”, “кырган-авай” деп адап өзүп келген кыс бодунуң Өшкү-Саар деп адын чүгле 9 харлыында, кажан ону школага өөредир дээш улус ап чедип келгенде, билип алган. Ол-ла хевээр школага ооң адын Өшкү-Саар Аракчааевна Саая деп адай берген...
ТЫВА ЧОННУҢ ЧОРГААРАЛЫ
Ынчангы бичии өшкү саап өскен кыс сөөлү барып Тываның болгаш төрээн Мөңгүн-Тайгазының көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирип ажылдааш, хөй-хөй шаңналдарга төлептиг болуп, ам-даа ажылдап чоруур. Ооң удуртканы бүдүрүлгениң эъттен кылган продукциязы "Россияның 100 эң эки барааннары" деп Бүгү-российжи мөөрейлерге чаңгыс удаа эвес тиилээш, чурттуң эң-не эки барааннарының санынче кирген.
Хоочуннуң 80 харлаанынга тураскааткан кежээге ТР-ниң Чазак Даргазының мурнундан ооң оралакчызы Алик Монгуш юбилярга байыр чедиргеш, “Силерниң хөй чылдар дургузунда үре-түңнелдиг күш-ажылчы болгаш хөй-ниитижи ажыл-агыйыңар Тываның болгаш Россияның дээди күрүне шаңналдары болгаш бедик аттар-биле үнелеттингени дыка-ла чөптүг. Төрээн Тываңарның хөгжүлдези дээш шак мынчаар бердинип ажылдап чорууруңарны үнелеп, четтиргенивис илередип тур бис!” – деп чугаалааш, ТР-ниң Чазак Даргазының шиитпири ёзугаар Өшкү-Саар Ооржакка “Тыва чоннуң чоргааралы” деп күрүне шаңналын тывыскан.
Ол хүн ажыл-агый аайы-биле хоочунга мөгейиг кежээзинге кээп четтикпээн-даа болза, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг күрүне шаңналының лауреадынга бодунуң блогунга байырын чедирген.
«Мөңгүн-Тайганың шыпшыы ышкаш бедик тура-сорууңарга мөгейип, төрээн чериңерниң сайзыралы дээш шылаг чок бүдүрүп чоруур ажыл-ижиңерниң чедиишкиннеринге чоргаарланып, чүткүл-күзелдериңер кезээде боттанырын, үнелиг чагыг-сөзүңерни аныяк-өскенге ам-даа үлештирип чорууруңарны күзевишаан, ал-бодуңарга аас-кежиктиг узун назынны, каң дег кадыкшылды йөрээдим!” – деп, ол бижээн.
АЖЫЛЫНГА БЕРДИНГЕН КИЖИЛЕР ЧУРТУН ХӨГЖҮДЕР
Өшкү-Саар Ооржак боду дээди шаңнал тывыскан даргаларынга, зал долдур чыглып келген чонунга өөрүп четтиргенин илереткеш, аныяандан тура ажыл-агыйже шымнып киргеш, бергелерге торулбайн, бурунгаар хөгжүлде дээш чонунуң ачызында чедиишкинниг ажылдап чоруурун чугаалаан.
– Бо хүнде дөрт дугаар салгал-биле ажылдап турар мен. Мынчага чедир ажылдап чоруурум дээрге бүгү чонумнуң, ажыл-ишчи мөңгүн-тайгажыларның ачы-хавыяазы-дыр. Чазак-чагырганың мурнунда салган сорулгаларын чедип алыр дээш шуптувустуң демниг кылган ажылывыс үре-түңнелдиг болуп турары – ёзулуг ажылынга бердинген бөдүүн ишчи чоннуң ачызы. Тока үезинден эгелеп ажылдааш, дыка хөй даргаларның солушканын көрдүм. Кандыг-даа күрүнениң хөгжүлдези көдээ суурлардан эгелээр. Хүлээнген ажылынга шынчы бердинген бөдүүн ишчи кижилерниң ачызында, чазак-чагырганың деткимчези-биле чуртувус бурунгаар сайзыраар” – деп, Өшкү-Саар Аракчааевна чугаалаан.
Ол кежээ хоочунга байыр чедиргеннерниң аразында ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының мурнундан ооң сайыды Юрий Оруспай 100 шоодай далганны, ТР-ниң Культура яамызының мурнундан 50 муң рубльдиң сертификадын сайыт Виктор Чигжит тывыскан.
...ТӨЛҮНҮҢ МЭЭҢ АЗЫРАЛЫМ КӨӨРҮ КАЙ
Кежээниң байырлыг кезээ доостурга, республиканың сураглыг артистери болгаш шыырак дээн чогаадыкчы коллективтериниң база хоочуннуң чаңгыс чер чурттуглары билдингир ыраажылар, самчыларның киржилгези-биле солун концерт болган. Маңаа демдеглексенчиг чүүл, концерт программазында кирген номер бүрүзүн 80 харлаан хоочуннуң сагыш-сеткилинге таарыштыр тургусканын көрүкчүлер эскерген. Ханы утка сиңген кежээниң сценарийин Мөңгүн-Тайга кожууннуң культура эргелелиниң дилээ-биле хөйге билдингир Орлан Дамба-Хуурак бижээн.
Өскен-төрээн Мөңгүн-Тайгазын алгап ырлаан ыр-шоор куттулуп-ла турган. Ылаңгыя “Ак-көк меңги аялгазы” (сөзү: Урана Алдын-оолдуң, аялгазы: Наталья Лопсанныы) деп ырны В.Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Чойганмаа Кара-Сал ырлай бээрге, дыка-ла чараш, тааланчыг болган. Ол ышкаш Тываның Национал “Саян” сам болгаш ыры театрының аныяк артизи Шораана Иргиттиң күүселдезинде делегейде ховар дирткен доштуг меңги аразындан чара теп үнер меңги чечээниң дугайында сам, хоочуннуң чогааткан шүлүктери дээш өске-даа номерлерни көрүкчүлер мага ханып көрген. “Авамга” деп шүлүктү автор Өшкү-Саар Ооржак чугаалай бээрге, залда олурган кижи бүрүзүнүң караанга авазы чуруттунуп, чамдык улустуң караа шыгый берген дыңнап олурган:
Аштап-суксап, могап-шылай бергенимде,
Авам сени бодап келгеш, тода бээр мен.
Аарып-аржып, муңгарай-даа бергенимде,
Авам күжүр караам орта чуруттунар.
Төрээн ием мынчага дээр чорууру кай,
Төлүнүң мээң азыралым көөрү кай,
Хайым-иштиг кадыг-берге чуртталгага,
Кайгамчыктыг сүмезин-даа кадары кай.
Өлчей кежик чүктеп чоруур аваларга,
Өртемчейге өлүм деп сөс турбаан болза,
Өөрүшкүм, аксым-кежиим, муңгаралым,
Өстүрүп каан авам-биле үлешкей мен.
Авам күжүр ажыт кире берзиңзе-даа,
Ажыл-ишке мени деткип, дүшке кирдиң.
Ам-даа уруум, бергелерге торулба дээш,
Аажок чагып, чаагым чыттааш, чоруй бардың.
Ажы-төлге, арат-чонга чагыым мындыг:
Аа сүдүн эмзиргештиң өстүрүп каан аваңарны
Алгап-йөрээп, адап-сурап мөгейип чор!
Хоочунга тураскааткан концертке киришкен бүгү артистерни театрның фойезинде тиккен өгге Өшкү-Саар Ооржактың мурнундан аңгы шайладырын база хемчегниң оргкомитеди утпааннар. Улуг хоочунунуң юбилейлиг кежээзин эрттиржири-биле Мөген-Бүренден 10 ажыг машина дистинчип алгаш келген: малчыннар, башкылар, эмчилер, суурнуң хоочуннары дээш чок-ла кижи чок. Демнигде, күштүг деп чүвени олар ынчан көргүскен.
ЧАНЫКСААНЫН ООЖУРГАДЫПКАН
Ол хүн болган онза кежээге чыылган чоннуң хөй кезии мөңгүн-тайгажылар болганы билдингир. Хөй чылдар дургузунда кожууннуң көдээ ажыл-агыйын бичии-даа суларатпайн тудуп келген хоочунга, шынап-ла, мөгейип келгенин олар чугаалап турганнар.
“Дыка онза кежээ болду. Бодумнуң ада-ием-биле кады ажылдап чораан хоочунга мөгейип, албан-биле билеттерни баш бурунгаар садып алгаш, ажы-төлүм-биле келдивис. Чаңгыс классчым "алдын" холдуг, шевер эжим Алёна Ким-ооловнаның авазы, хүндүлүг хоочунувуска ам-даа быжыг кадыкшылды күзээр-дир бис. Байырлыг хемчег эгелээр мурнунда театрның фойезинге “Мөген-Бүрен” КУБ-туң цехтериниң бүдүрүп үндүрүп турар аъш-чем продукциязын, малчыннарының алгы-кештен, сарлык дүгүнден аргаан, даараан хеп-сын аймаан болгаш көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннерин, Өшкү-Саар Аракчааевнаның дугайында солун чуруктар, шаңнал-макталын көргүскен делгелге солун чорду. Эң-не сонуурганчыг чүүл, “Мөген-Бүренниң эртинези” деп мөген-бүренчилерниң чыып кылган музейинден экспонаттарны эккеп делгээни. Театрга чыглып келген найысылалдың улуг-биче чонун Мөген-Бүренниң ирбижи, тарбаганы, аргар-кошкары, уксаалыг малдар аразынга Россия чергелиг делгелгелерге тиилеп турган чиңгине тыва өшкү, хою болгаш сүртенчиг сарлык бугазы “уткуп” турду...
Өшкү-Саар Аракчааевна бо кежээ мөген-бүренчилерни, мөңгүн-тайгажыларны, шынап-ла, мөөңнепти. Көрүп турарымга, бүдүн Мөңгүн-Тайга көжүп келген ышкаш сагындырар чорду. Элээн үр чылдарда көрүшпээн суурдан келген чаңгыс чер чурттугларымга ужуражып, чугаалажыр аргалыг болганывыска өөрүп тур бис. Мөген-Бүренче чаныксааным бичии оожургай берди ышкаш. Бүдүрүлгениң кылып бүдүрүп турар продукциялары – ак чеми, ыштаан эъди, балыы дээш солун чемнерни база садып турду. Чер-чурттан келген чемнерни албан садып чиир чаңчылым-биле алырын алдывыс-даа. Ылаңгыя саржаан шуут хунаажыр чыгыы тургаш, алдым, чүге дээрге амданы Кызылда садып турар саржаглардан шуут аңгы, арыг саржаг болур чүве. Четтирдивис!” — деп, Марьяна Кара-Сал чугаалады.
Карина МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №15 2024 чылдың февраль 28
