Ырак-чооктан келген кижилер Тываның агаар-бойдузун, ооң чаражын магадаарындан аңгыда, тываларның хүндүлээчел, ээлдек, бөдүүн аажы-чаңын мактаарлар. Хүндүлээчел чорук дээрге тываларның шаг шаандан салгалдан салгалче дамчып келген, амгы үеде уттундуруп кагдынар дей берген чараш чаңчылы, культуразы. Өске чоннардан ылгалдыг чараш, хүндүлээчел аажы-чаңывыс, культуравыстың амгы байдалы кандыгыл?
Сөөлгү үеде аныяк-өскенниң улуг кижилерге, ада-иезинге хамаарылгазы багай талаже өскерлип «силерниң ол чүүлдериңер, чагыгларыңар, суртаалдарыңар эргижирээн чүве-дир» дээр хөөннүг апарганын эскерип чор мен. Мындыг чоруктуң түңнелинде, кижилер бот-боттарын хүндүлешпес, маргыжар, аас-дыл ээрээр, эки-бак сөстер-биле одажыр, «мен кончуг мен» дээр. Хүндүлежири дээрге улугну улуг деп, бичиини бичии деп, кижилерге кээргээчел, эвилең-ээлдек аажылыг, сагыш човангыр болуру-дур.
Хүндүлээчел чорук азы кижилерни хүндүлээри деп чүл? Хүндүлээчел чорук, бир-ле дугаарында, ада-иезинге, херээжен кижилерге, кады төрээннеринге, чоок кижилеринге кижиниң хамаарылгазындан эгелээр, чараш, ээлдек аажы-чаңы-дыр.
Хүндүлээчел чоруктуң эң дээдизи — херээжен кижиге хүндүткел. Херээжен кижини хүндүлевес кижи эки чүве көрбес. Иезин хүндүлевес төл кымны-даа хүндүлевес. Херээжен кижи, иени хүндүлээриниң дугайында кырган-авамның чугаазын кажан-даа утпас мен.
Шаанда шагда иезин хүндүлевес оол чораан. Иези чүнү-даа чугаалаарга, чеже-даа чагыырга ону тоовас, харын-даа удурланыр, оон кедерезе, иезин-даа, адазын-даа эттээр, каржы, турамык оол чораан. Бир катап иези инек саап олурда, үзер буга таварааш, ээгизин сый базыпкан. Човууртап, туруп чадап чыткан иезин көргеш, оол аңаа дузалажыр байтык, каттырып, кыжырып кааш, чоруй барган. Инек саап олурган өске кадайның оглу ону тургускаш, өөнче киирип каан.
Иези шору сегий бергеш, оглундан дилег кылган: «Мен арай орта кылаштай албас, кошкаам кончуг-дур. Хаяда өшкүлер муңгашталып турупкан-дыр. Оларны бадырып кел, оглум». Оглу ону тоовайн: «Бодуң барып бадырып ал» — дээш, ынаваан. Ава кончуг кадыр хаялардан каш өшкүзүн бадырыпкаш, боду хаядан чуглуп баткаш, өлүп калган.
Оон эгелээш-ле оол хилинчектенип эгелээн. Аңаа амданныг чем кылып берип, эргеледип чассыдар иезин сагынгаш ийлеп, аарып туруп берген. Ону дүжүнде безин иези чазыктырып, аарыындан чардыктырар апарган. Чоорту оон чыда калбас «Багай чүве кылба, иең сөзүн дыңна» – деп, чугаалап чоруур дүктүг, эмиглерин эгин ажыр каап алган чүүл хүндүс безин эдерип чоруур апарган. Ачазы лама, хам хооп, үр-ле демисешкен соонда, хамнар: «Иезин хомудадып чораан оол-дур, ава хомудалы ону эдерип чоруур-дур» — дээн.
Оон бээр элээн үе эрткен. Оол шору өзүп, өг-бүле тудар үези келген. Ынчалза-даа оолду чаңгыс-даа уруг тоовас болган. Ол кыс улуска каржыланып, эки-бак сөглээр боорга, каапкаш, дезип чоруй баар турган. Оол муңгарааш, кадыр элден ээремче шураар деп турда, база-ла бир кижи ону сегирип алган. Көрүптерге, авазы болган. «Сен төрээн иеңге каржы чордуң. Ам херээжен кижилерге каржы болуп чор сен. Бир эвес эттинип, херээжен кижилерге эки чымчак сеткилдиг, оларны кээргеп, хүндүлеп чоруур болзуңза, олар сеңээ эглип кээр, ынчан эки чурттаар сен. Хүрээге баргаш, номдан номчудуп, ламаларның эм-таңын ижип чор» — деп, авазы чагааш, база-ла чиде берген. Оол авазының чагыын үргүлчү сагып, хүрээ-хиитке чүдүп-тейлеп, угаан кирип, орталанган. Ол өг-бүле тудуп, хөй ажы-төлдүг болуп чурттай берген.
Ава чагыы – алдын деп чүве ол-дур. Ынчангаш иевиске камныг болуп, карактап чоруулуңар. Ие кижиже каржы сөс сөглеп, ону дорамчылаар болза, бурганга удурланган, улуг бук кылган деп санаар.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
«Шын» №69 2024 чылдың сентябрь 11