(Тоожудан эгелер)
Уруунуң баштайгы делгелгези
Надяның чурулгага сундулуу садикке турда-ла илереп келгенин өг-бүлениң кежигүннери биле берген. Ону алдарлыг балерина кылдыр көөрүн күзеп чораан кырган-авазы безин ам ол дугайын ыыттавастаан. «Адазының изин баскан уруг-дур ийин» деп ол түңнел кылган.
Чурулгаже сундуккаш, Надя өөредилгезин кошкадыптар ийне дээш, авазы сагыш човап турган. Ол школага үргүлчү барып, кичээлдерге олуржуп, ада-ие хуралындан-даа озалдап көрбээн. Надяның өөредилгези черле шыырак, «дөрттер» безин ховар алыр. Бир катап ада-ие хуралынга класс башкызы хомудай аарак чугаалаан:
– Класста чүгле «бешке» өөренип болур уругларның саны оон-даа хөй бооп болур ийик. Ылаңгыя ада-иези шыңгыы негеп турар чүве болза. Чижээ, Надя Рушева шупту эртемнерге чүгле «бешке» өөренип болур уруг.Ол хиреде «дөрттерни» бо-ла алгылай кааптар-дыр. Ол эмин эрттир чурулгаже сундугуп турар хире-дир. Ооң ол сундугуушкуну өөредилгеге шаптык болбас ужурлуг. Кол-ла чүве – өөредилге дээрзин ада-ие утпас херек.
Башкының албан ёзу-биле чугаалааны кагжыргай сөстер Наталья Дойдаловнаның сеткилинге анчыг болган. Ыяап-ла «бешке» өөренири албан чүве бе ынчаш? Өөренип турар чүвезин билип алыр болза, ол-ла ыйнаан. Оон аңгыда, кижиниң сонуургалы база бар-ла болгай деп, хуралдан чанып ора бодап чораан. Че, негелдени канчаар, чүгле «бештер» алырын сүмелеп көөр-ле ыйнаан деп бодаан.
Бажыңга келгеш, хуралга болган чугаа дугайын улузу-биле сүмелешкен.
– Ол чүү деп чоор, харын-даа четтигип турар кижини – деп, кырган-авазы хыйланган.
– Чүгле «бешке» өөренири албан эвес. «Багай-ла» албас болза, ол-ла ыйнаан. Уругну эмин эрттир албадап болбас, сонуургалы кошкап каар. Чүгле класс ады дээш кызып турар башкы-дыр ол – деп, кырган-ачазы база улашкан.
Шынап-ла, өг -бүлеге Надяны ыяап-ла ынча шактан ынча шакка чедир кичээлиң кыл деп, кым-даа шыңгыы хүн чуруму негевейн турган. Ол чүнү-даа бодунуң сагыжы-биле кылыр. Ye шакты бичиизинден тура үнелеп билир кылдыр кижизиттинген уруг халас үе бичии-даа эрттирбес турган.
– Класска башкының тайылбырын эки дыңнап алырга, бажың онаалгазынга хөй үе чарыгдаттынмас-ла болгай, уруум – деп, Наталья Дойдаловна уруунга чагып турган. Надязы, шынап-ла, ынчалдыр кылыр апарган. Школага хөй-ниити ажылынга база өске эштеринден дудак чок киржип, класс каастажып, хана солун үндүруп, оон арткан хостуг шактарын ном номчуурунга, чурук чуруурунга чарыгдаар кылдыр бодун чаңчыктырып алган. Мындыг бичиизинден быжыг туруштуг сундугуушкун ада-иезин баштай өөртүп турган.
– Ада-иезинге ооң төлү черле угаанныг, талантылыг кылдыр сагындырар-ла болгай. Ылаңгыя чаңгыс уруглар суг аан. Бис уруувустуң ол сундугуушкунун эмин эрттир үнелеп тур ирги бис бе, Коля? – деп, Наташа арай сестип, ашаандан айтырар апарган.
– Чадавас. Мен база ынчаар бодай бээр апардым. Ынчангаш чазыг чок болуру-биле, мен Надяның чураан чуруктарын өске чурукчуларга база көргүзүп, олардан арга-сүме айтырып көрейн. Чоп мындыг бичиизинден эмин эрттир чурулгаже сундуга берди бо –деп, Николай Константинович база дүвүрээн дег чугаалаан.
Ооң соонда адазы баштай искусствовед Наталья Алексеевна Деминага чеде берген. Наталья Алексеевна Надяның чуруктарын көрүп олуруп-олуруп, айтырган:
– Урууңар каш харлыгыл?
– Ам тос харлаар кижи.
– Урууңарның салымныын шын эскерип көрген-дир силер. Шынап-ла, талантылыг уруг-дур. Бо шуут-ла сеткили-биле чуруур кижи-дир. Ленин дагларында чаа ажыттынган Пионерлер ордузунда чурулга студиязы организастаттынган. Ында дуржулгалыг педагог Людмила Александровна Магницкая ажылдап турар. Урууңарны аңаа киирип кагзыңарза эки боор деп сүмелээн.
Уруунуң талантызының дугайында бүдүү бодап чораанын сураглыг искусствоведтиң сөстери бадыткаарга, Николай Константинович дыка-ла өөрээн. Ооң соонда Надяның ада-иези ооң чаңгыс-даа чуруй тырткан саазыннарын октавайн камныы-биле шыгжап эгелээннер. Надя колдуунда номчаан тоолдарындан, номнарындан сеткилинге таарышкан овур-хевирлерни чуруп турган. Москва адаанда Дороховода пионер лагеринге дыштанып тургаш, дыка хөй чуруктарны чураан. Оларның эң дээре дээнин кады дыштанып турган эштеринге белекке бергилепкен. Оон артканын бажыңынга эккелген.
Ол күзүн Николай Константинович уруун чурулга студиязының башкызы Людмила Александровна Магницкаяга өөренири-биле киирип каан.
– Черле педагог кижи ону углап-шиглеп, башкарарынга эки-ле болгай, Коля. Ам Надявыс бодунуң сонуургалының аайы-биле ёзулуг школаны алыр боор – деп, Наталья Дойдаловнаның өөрээни-даа аажок. – Бичии кижи ынча ырак черге чоруурунга бергедей бээр. Мен ону чедирип, а сен уткуп ап тур– деп дугурушканнар. Шынап-ла, Надя чааскаан чоруп өөренгиже чедир, школадан уруу келгеш, чемненип, бичии дыштанып алырга-ла, авазы ону эдерткеш, Ленин дагларында Пионерлер ордузунче чоруптар.
Бир хүн Николай Константинович уруун уткуп чеде бергеш, ооң башкызы-биле ужуражып, Надяның кандыг өөренип турарын сонуургаан.
– Ону өөреткен херээ чок, боду өөрензин. Бир эвес аңаа ону, мону ынчаар, мынчаар кыл деп сургаар болза, ооң онзагай бүдүштүг талантызы өскерлип болур. Бодунуң сеткили-биле чуруп, холунуң үжүүн быжыктыргай аан. Аңаа чүнү канчаар чуруурун өөретпейн, чүгле чурулга техниказын эки шиңгээдип алырынга дузалаар болза, ол-ла – деп, Людмила Александровна чугаалаан. Дуржулгалыг башкы кайын эндээр деп.
Надя бир-ле хүн хөлзеп, дүвүрээни илдең чанып келгеш:
– Авай, ачай, Пионерлер бажыңынга бистиң чураан чуруктарывыстың делгелгезин организастаар чүве-дир. Башкы бажыңда кандыг чуруктар барыл, немей эккел дидир–дээн.
Надя делгелгеже ада-иезин эдертип чедире берген. Уругларның чураан чуруктарын көөр дээш келген кижилер-ле эңдерик. Оларның аразында кымнарны чок дээр: сураглыг чурукчулар, чогаалчылар, уран чүүл ажылдакчылары безин бар.Оларның аразындан Надя чүгле Наталья Алексеевна Деминаны таныыр болган. Делгелгени улустуң сонуургап турары-даа аажок, чурук бүрүзүнүң дужунга элээн үр-ле доктаап, маргыжып-даа турарлар. Олар Надяның чуруктарының. дужунга үр-ле доктаап, магагадааннар
– Бо чуруктуң автору мында бар бе - деп, элээн улгады берген чөкпүр салдыг кижи айтырган. Надя дөө-ле азыгда, бижииргээн чүве дег, улусче бүдүү кайгап турган.
– Надя, кайда бардың, бээр кел!–деп, Людмила Александровна кыйгырган.
– Бээр, кел, уруум – дээш, Наталья Дойдаловна озалааштан кайгап турган уруун зал ортузунче үндүр чедип келген. Азия овур-дүрзүлүг аныяк херээженниң артында дидим эвес бакылап турган бичии кара баштыг уругну улус көрүп кааш, чаптап, ооң чанынга чеде бергеннер.
– Оо, чурукчувус бо ышкажыл. Баштайгы делгелгең дээш байыр чедирип тур мен, Надя – дээш, улуг шыыраа кончуг эр кижи холун сунуп келген. Надя бижииргевишаан, ол кижиже бодунуң эвес, авазының холун тудуп алгаш, сунган. Улус чаптап, каттыржы берген.
– Көрем мооң тывызыын. Ынчанмайн канчаар, авазы эвес болза, мындыг чурукчу кайын келир деп – дижип, улус чаптап турган. Менде чүү боор, чурук чуруп билир эвес мен. Адазын дөзээн кижи-дир ийин – дээш, оларның чанынга чедип келген Николай Константиновичиже көрген.
Улус ада-иезинге база байыр чедирип, оларның холдарын тудуп турганын көргеш, бижииргээни чазыга берген Надя ам-на улусче дидим көрүп, оларның байыр чедириишкиннерин хүлээп ап, бичии холчугажын сунуп турган
Дүвүрээзинниг кежик-чол
Надяның баштайгы делгелгезиниң соонда Рушевтерниң бажыңынга хөлзээзиннии кончуг апарган. Таныш-көрүштери бо-ла долгап кээр.
– Урууң сени салгап алган кижи-дир эвес бе, Коля. Ол харын-даа сени ажар хире-дир – деп, Николайның кады ажылдап турар эштери, аңаа байыр чедирбишаан, чугаалааннар.
Шынап-ла, Николай Константинович Надя хире бичии турар үеде чурук делгелгези хамаанчок, орта шыя тудупкан чүвези-даа чок-ла турган болгай. Чүгле улустуң чуруп каан чуруун мөлдүк-калдык дүжүрүп чуруур турган. Ону бодап келгеш, адазы уруунуң талантызынга, шынап-ла, бүзүрей берген
Бир кежээ искусствовед Наталья Алексеевна Демина телефон долгап келген. Николай бажыңда чок, телефон даңзазын Наталья тудуп алган.
– Наталья Дойдаловна, мен Николай Константинович-биле чугаалажыр бодаан кижи мен. Боду чок болганда, силерни дилээйн, аңаа дамчыдып көрүңер. Василий Алексеевич Ватагин Надяның чураан чуруктарын көргеш, аажок сонуургаан. Меңээ ол уругну көргүзүп көр деп менден дилээн чүве. Надяны Василий Алексеевичиге чедирип көруңер дидир деп дамчыдар силер – дээн.
Кежээ Николай Константинович келирге, Деминаның чугаазын дамчыткан.
– Витагин деп кымыл ол? – деп, ол айтырган.
– Ой, дадайым, ол улуг академик канчап Надяның чуруктарын сонуургай бержи ирги? Василий Алексеевич дээрге сураглыг скульптор, академик ышкажыл. Мен ооң-биле чугаалажыр хамаанчок, чоогундан безин көрбээн кижи-дир мен, чүгле ооң бараанын көрген, ажылдары-биле танышкан. Ол алдарлыг чурукчу-ла болгай – деп, Николай элдепсинип, дүвүрээн.
Даартазында болчаан шагында Николай Константинович уруун эдертип алгаш, академик Ватагинниң мастерскаязынга чеде берген.
– Оо, чурукчувус бо ышкажыл, хензиг кижи–деп, Василий Алексеевич адашкыларның холдарын силгивишаан, чугаалааш, дораан-на. – Че, каям, меңээ чүнү көргүзер силер? –дээн.
Надя чураан чуруктарын суккан папказының багларын чешкеш, академиктиң баарынга салып берген. Василий Алексеевич ооң чуруктарын элээн үр-ле шинчилээн. Ооң арны арта-ла шириин апарган. Ол саазын алгаш, Надяже сунган.
– Каям, маңаа чуруй каавыдам–дээн.
– Чүнү? – деп, Надя айтырган.
– Чүнү бодап ор сен, ону чурувут.
Надя үр-даа боданмайн, карандажын туда сал-ла, кара чаштарлыг херээжен кижи дүрзүзү шыя каапкан.
– Ол кымыл? – деп, академик айтырган
– Авам-дыр – деп, Надя харыылаан.
– Ооң соонда ол академиктиң дилээ-биле элээн каш дүрзүлерни улай-улай шыйгылай каапкан.
– Бо дээрге ёзулуг талант-тыр. Ховар талантыны камнап өстүрер апаар. Надя, ам сээң-биле таныжып алганывыста, өңнүктер болуп шыдаар бис ыйнаан – деп, академик Надяның эктинге холун салбышаан, айтырган.
– Ынчанмайн канчаар – дээш, Надя академиктиң карактарынче дорт болгаш дидим көрген.
Адашкыларның келирин четтикпейн манап орган авазы, олары кирип келири билек, четтикпейн айтырган:
– Че, чүү болдуңар?
– Чүү боор, бо Надя улуг академик өңнүктүг-ле болду – деп, Николай Константинович арнында чоргаарал илдең харыылаан.
– Бурган өршээ, ындыг улуг алдар сураглыг өңнүктүг болур, ана ат чүве-дир але, уруум–дээш, Наталья уруунуң бажын ээй тыртып тыва ёзу-биле чыттап каан.
Академик Ватагин-биле ужуражылга сөөлүнде, Надя чурулгага бүрүн бердинипкенин ада-иези эскерип, харын-даа чамдыкта бир-ле билдинмес дүвүрел оларны хөлзедип турар апарган. Ынчалза-даа Надяның өөредилгези-даа дең-дески, школаның хөй-ниити ажылындан-даа чыдып калбайн, идепкейлиг киржип турары ада-иезиниң сагыжын оожуктуруп турган. Ол школаның эки өөреникчилериниң бирээзи болуп, найысылалдың пионерлер слёдунга төлээге-даа соңгуткан.
Надя хүннүң-не бир-ле чаа чүвени дыңнадып кээр апарган:
– Авай, мээң чураан чуруумну Индияның баштыңчызы Джавахарлал Неруга белекке бээр дээн чүве-дир. Чурууң адаанга ат сал дээрге салып-ла кагдым.
Ол бир хүн келгеш, дүрген-не ханада азып каан улуг эвес делегей картазында барган.
– Генуя бо ышкажыл, авай, тып алдым – деп, ол алгыра берген.
– Ында чүнү тып алдың, уруум – дивишаан, авазы картага чеде берген.
– Генуя аан. Мээң чураан чуруктарымны бо хоорайга болур делегейниң уругларының чураан чуруктарының делгелгезинче чорудар чүве-дир. Ол хоорай Италияда чүве ышкажыл. Ол Италияга кижи боду барып көрген болза але, авай. Ооң музейлеринде делегейниң эң-не алдар-сураглыг чурукчуларының чураан чуруктары бар дижир-дир.
– Чурууң чедип турар болганда, бодуң база чеде бээр-ле сен ыйнаан, уруум, өзүп келгеш аан – дээш, авазы уруунуң бажын суйбаан.
Ие сеткили элдеп-ле. Ооң чүрээ экини-даа, багайны-даа дыңнааш, хөлзеп-ле эгелээр. Уруу кандыг-бир чаа чүвени дыңнадып кээрге-ле, Наталья Дойдаловнаның сеткили хөлзеп эгелээр. Уруунуң чураан чуруктары журналдарга, солуннарга парлаттынып эгелээн. Ооң дугайында чүүлдер, дыңнадыглар бо-ла үнгүлеп кээр. Ону улус мактап, талантылыг чурукчу кылдыр санай берген. Ооң танышпас, билишпес кижизи-даа чок. Джанни Родари, Борис Полевой, Лев Кассиль…
Рушевтерниң бажыңынга Тываның сураглыг чурукчулары Сергей Ланзыы, Василий Демин база Москваның Суриков аттыг чурулга академиязының студентизи Ваня Салчак бо-ла четкилей бээр. Олар шупту Надяның күзенчиг аалчылары. Олар-биле Надя дең, үе-черге эштери дег, чурулга дугайын чугаалажыр. Авазы харын бүдүү эпчоксунуп олурар. А адазы ол бүгүнү черле ынчаар болур ужурлуг чүве кылдыр хүлээп алыр. Ол кайда-ла уруунуң дугайын бижээн болдүр, ону оя кескеш, папкалап, шыгжап алыр.
Москваның Ломоносов аттыг Күрүне университединиң студентилериниң «Искусство» клуву Надяның чураан чуруктарының делгелгезин организастап эгелээнин дыңнааш, Николай Константинович бүгү-ле төрел-дөргүл, эш-өөрүнге шуптузунга дыңнаткан.
– Уруумнуң баштайгы тускай делгелгези болур деп тур. Кээп сонуургап көргеш, санал-оналыңарны ажыт-чажыт чокка шын-на сеткилиңерден берип көрүңер–деп, ол дилеп турган.
Студентилерниң организастааны ол делгелге, шынап-ла, улуг чедиишкин-биле эрткен. Ону солуннар Москваның культурлуг амыдыралында чаа болуушкун деп демдеглээннер. Уруунуң баштайгы делгелгезиниң дугайында тускай альбомда бижиттинген янзы-бүрү демдеглелдерни, улустуң үнелелин номчааш, ол бүгү кайгап-магадаашкынны адазы ооң бодунга хамааржып турар кылдыр хүлээп алган. Ол ам уруу-биле үргүлчү-ле кады ыңай-бээр баар, Уруун кайнаар-ла келдирткен болдур, ынаар кады чоруптар апарган. «Юность» журналдың редакциязы Надяны чалаан. Адашкылар база-ла кады хапканнар. Адазы бир-ле тускай корреспондент дег, Надяның ажылдарының дугайында кым, чүнү чугаалаанын, кандыг үнелелди азы шүгүмчүлелди бергенин дораан-на блокнодунга демдеглей шаап алыр. Бажыңга чанып келгеш, адашкылар ол бижилгелерни сайгарар чаңчылдыг апарган.
Чамдык төрелдери, эш-өөрү Николай Константиновичиге сүме кадыксап, оваарымчалыг байдал-биле чугаалаарлар:
– Николай, сээң өөрүшкүңнү бис база деңге үлежип тур бис. Чүгле ол бичии кижи бо бүгү мактаашкындан бажы дескинип, бодун өрү көрдүне бербезин. Маңаа оваарымчалыг болбас болза, талаар – деп турганнар.
А чамдыктары шуут-ла удурланган хевирин чажырбайн:
– Ынчаар чуруптар уруглар хөй-ле ыйнаан. Ында чүү кончуг чүвел. Кым-даа ынчалдыр шыйгылаплаткай – дижир.
Өскелери: «Че, ол-даа адазының ажылы-дыр ийин» суг дигилээр.
Николай Константинович ол бүгү чугаа-соотче бичии-даа сагыш салбас. «Ye көргүзе бээр, чон биле бээр» деп каар бо-ла. Ооң оозун деткээн дег, «Правда» солун «Аныяк өзүмнер быжыгып турар» деп чүүлүнге Надяның ажылдарынга улуг үнелелди берген. А Наталья Дойдаловна ол бүгү шуугаашкыннарны чүрээнге чоок хүлээп алыр. «Ыыткыр ат-сурагдан чаш уруумнуң бажы дескине бээр ийне. Амыр эвес-ле-дир» деп бодангылай бээр апарган.
– Бичии-даа бодуң тогдунма, уруум, сен угаанныг-ла кижи болгай сен. Угаанныг кижи кажан-даа адыыргавас, улуургавас, биче сеткилдиг, хүндүлээчел болур чоор – деп, уруунга бо-ла чагыыр.
Шынап-ла, ооң Надязы төрүмелинден биче сеткилдиг, хүндүлээчел, топтуг, адыыргаар деп чүвениң сомазы-даа чок болганынга иениң чүрээ оожургай бээр. Ол бичии турда кырган-авазының аңаа чагып, сургап чораан сөстерин Наталья Дойдаловна бо-ла сактып келгеш, уруунга дамчыдып, чугаалай бээр апарган.
Екатерина ТАНОВА, Тываның улустуң чогаалчызы.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6