Президент Владимир Путин 2021 чылдың апрель 7-де Владислав Ховалыгны Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседир кылдыр томуйлаан. Шыңгыы шиитпир хүлээп алдынган ол хүнден ооң бо албан-дужаалга чыл санында кылган ажыл-херээн үнелеп келген.
Ийи чыл хөй азы эвээш бе? Херек кырында бүдүрген ажыл-херектери-биле үнелээр болбайн канчаар. Кылган ажыл-херектерни көөр болза, олар хөй. Кылыр чүүлдерни санаар болза, эвээш эвес.
Чүгле чаңгыс чүүл эки билдингир, Владислав Ховалыгның оожургаар эргези чок. Амгы албан-дужаалынга саадапкан хүнүнден-не ол ажыл-херектерниң ээреминде: коронавирус аарыг-биле демисел, республиканың хөгжүлдезиниң төлевилелдерин болгаш программаларын сайгарары болгаш эде көөрү, социал деткимчени күштелдирери, биче болгаш ортумак бизнеске дузалаары. Ооң соонда тускай дайынчы операция болгаш чаа бергедээшкиннер.
Тываның Баштыңы албан-дужаалды ээлээн соонда тайгада шөлээн дыштанып турар, Улуг-Хемниң эриинде хүнге дөгеленип, даамчырап чыдар, азы дер-бузу төктү берген бут бөмбүү сүрүп маңнап чоруур кылдыр Владислав Ховалыгны кым-даа көрбээнинде элдептиг чүүл чок. Бир эвес эрткен ийи чылды чуруктар кылдыр чыскааптар болза, чүгле ажыл-агыйжы чуруктар боор: тудуглар, бүдүрүлгелер, малчыннарның аалдары, тараа шөлдери, дүжүт ажаалдазы, сургакчылаашкыннар, ужуражыышкыннар, хуралдар, керээлер.
Ховалыгның коллегалары болгаш удуртулгазының адаанда даргалар ооң дугайында “уйгу-дыш чок кижи” дижир деп чугаа бар. Оларның ынчаар чугаалашканында чүгле эки үнелел хөй, оон өске чүү-даа чок. Аңаа чиге үнелелди Дээди Хуралдың Даргазының оралакчызы Виктор Глухов берген:
– Эң-не эгезинден-не Владислав Товарищтайович дыка берге, бүгү республиканың деткээни оруктап чорупкан – амыдырал хандырылгазының кончуг чидиг айтырыгларын сегирип алган. Одалга төптериниң, суг четкилериниң, оруктарның, көвүрүглерниң, школаларның, эмнелгелерниң септелгези, малчыннарның кыштагларын электри-биле хандырары, хөй-ниити транспортунуң ажылын экижидери. Бөдүүн, билдингир, херек кырында ажыл-херектер. Шуптузу эки шынарлыг болгаш дүрген бүткен, найысылалдың мэриниң арга-дуржулгазы салдарлыг болган.
Туруштуг болгаш шудургузунуң ачызында федералдыг албан черлери-биле таарымчалыг харылзааларны В. Ховалыг дүрген тургузуп шыдаан. Тываның найысылалының улуг ажыл-агыйын башкарып турган үезинде ооң арга-дуржулгазы аңаа база ажыктыг болганы чугаажок. Чогум-на ажыл-агыйжы нарын айтырыгларны ханы сайгарары, адыр бүрүзүнүң айтырыгларын эки билири, кандыг-даа ажыл-херекти билдилии-биле шиитпирлеп шыдаары дузалыг болган.
“Губернаторлар школазы” апарган, бедик мергежилдиг удуртукчуларның кремль “фабриказының” дугайында уттуп болбас. Оларның элээн хөйү бөгүн федералдыг албан черлеринде удуртукчу албан-дужаалдарны ээлеп орарлар. Ынчангаш “губернаторлар школазынга” шиңгээдип алган чүгле билиглери эвес, кады өөренип чорааны кижилер-биле хууда харылзаалары база кончуг херек. Күрүне ажылдакчызы, российжи эрге-чагырга системазында ат-алдары болгаш салдары дыка күштүг Сергей Шойгунуң Тываның ажыл-херектеринге доктаамал кичээнгейи болгаш деткимчези дыка үнелиг. Бо чүүл Тываның удуртукчузу апарган кижи бүрүзүнүң арга-хоргазын каш катап улгаттыра бээри чугаажок болбайн аан.
Ажыл-чорудулгага чугула апарганда, российжи эрге-чагырга шугумунда кижилер-биле Владислав Ховалыгның дугуржуп билирин, ооң хынамчалыг болгаш билдилиг хөделиишкиннери ажыктыг түңнелдерлиг боорун федералдыг деңнелдиг эксперттер безин демдеглеп турар. Тываның үлетпүр болгаш социал объектилерин энергия-биле хандырарының барык 50 млрд рубль түңнүг комплекстиг планын деткиир чөпшээрелди Россияның Чазаандан ол алыр аргалыг болган.
Ол төлевилел ёзугаар 110–220 кВ күчүлүг, амгы үениң күштүг биче станцияларлыг чаа электри шугумун тударын планнаан. Ону ажыглалга киириптерге, регионнуң энергия системазы 270 мВт электри күчүзүн немей алыр.
Республиканың энергия-биле хандырылгазын болгаш бүзүрелдиин көдүрер арганы ол бээр, Тываның улуг бүдүрүлгелери апаар Ак-Суг, Кызыл-Даштыг болгаш Кара-Белдир даг-руда болбаазырадылга комбинаттарын, генераторлар “кырында олурар” Тожу кожуунну күчүлүг энергия шугумунга кожар, Кызыл хоорайның тудуг комплекизиниң аргаларын улам алгыдар – чүгле Кызыл хоорай 40 мВт энергияны немей алыр, ооң күчүзү чаа социал объектилерни болгаш микрорайоннарны комплекстиг тударынга четчир.
Сергей Шойгунуң дузазы чокка ындыг дүрген бурунгаарлаары нарын, харын-даа болдунмас чыгыы, ынчангаш ооң деткимчезинге даянгаш, регионнуң чаа баштыңы улуг хемчээлдиг төлевилелдерни уламчылаар, оларны планнардан херек кырында ажыл-херектерже шилчидер аргалыг болган.
Электри энергиязының мөөң рыногунга Тывага хамаарыштыр чиигеткен өртектерни хевээр артты- рары – В. Ховалыгның федералдыг деңнелге тургузуп турары кол айтырыгларның бирээзи. Бо тариф индексация ёзугаар планнаттынган өртектерден 28 хуу чиик.
Чаа школалар тударынга немелде акшаландырыышкынны республикага үндүрүп берген, билеттериниң өртээ чиигелделиг чаа авиарейстер бар апарган, национал төлевилелдерни акшаландырарының хемчээлдери элээн көвүдээн.
Россияда ортумак деңнелден элээн бедик бурунгаарлаашкынны республиканың экономиктиг хөгжүлдези ийи чыл улаштыр көргүзүп келгенин Тываның муниципалдыг тургузуглар ассоциациязының кежигүнү Алик Моңгуш:
– Республикага федералдыг деткимче инвестицияларының хемчээли илдеңи-биле улгаткан. А ол септээн болгаш туткан школалардан, бичии уруглар садтарындан көскү. Эрткен чылда 27 школаның капитал септелгезин хары угда чоруткан, беш чаа уруглар садтарын туткан! Тудуп турар чаа 10 школаның ийизи – бистиң кожуунда. Кижилер боттарының ажыл-херектерин ажыдып турар. Боттары ажыл-херектиг дөрт муң чыгыы кижи 2022 чылда социал керээлерни чарганнар. Демир-бетон кылыгларының, тууйбулар бүдүрүлгелери тыптып келген. Түңнелдер көскү-дүр – деп демдеглээн.
Регионга болгаш ооң удуртукчузунга бүзүрелдиң өскенин Тываже чаа хууда инвесторларның кирип келгени бадыткап турар. Чуртталга бажыңнарын чүгле күрүне программаларының акшаландырыышкыны-биле эвес, боттарының акша-хөреңгизи-биле тударынга белен улуг инвесторлар бар апарган. Чазак-биле чарган дугуржулгаларның үндезининге казымал байлактар тып турар компаниялар болгаш өске-даа улуг бизнес республика-биле кады ажылдап, муниципалдыг эрге-чагыргалар-биле билчип, тус черниң чурттакчыларының социал инициативаларынга дузалажып турар.
Маргыш чок эки чүүл – инфраструктуралыг төлевилелдерни ажыктыы-биле уламчылааны. Белеткээн төлевилелдерниң хөй кезиин херек кырында боттандырарынче шилчиткен. Кызылдың аэропортунга чурттар аразынга авиарейстер сектору удавас ажыттынар. Российжи-моол кызыгаарда “Хандагайты – Боршоо” автомобиль эрттирилге пунктузу хөй талалыг статустуг апаар. Олар шупту Тываның хөгжүлдезинге эки салдарлыг болур. Садыглажыышкынны, туризмни, бүдүрүлгени болгаш ачы-дуза адырын хөгжүдеринге шыңгыы идиглиг боор, ниитизи-биле – янзы-бүрү угланыышкыннарга Тываның күчү-шыдалын болгаш арга-хоргазын элээн улгаттырар.
Регионнуң агроүлетпүр комплекизинде байдал арай нарын. Тыва – чер ажыл-агыйынга шоолуг таарымча чок зона. Республиканың көдээ ажыл-агыйының үндезини – мал ажыл-агыйы. Тываның көдээ ажыл-агыйы колдуунда хууда биче бүдүрүлгелерден тургустунган, ынчангаш сүт болгаш сүт продуктулары, далган болгаш ногаа аймаанга республиканың хереглелин бүрүнү-биле хандырып шыдавайн турар.
Ындыг-даа болза, чедиишкиннер бо адырда база бар, ону Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Дмитрий Патрушев Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг-биле февраль айда ужуражыышкын үезинде демдеглээн. Мал чеминге ажыглаар культураларны тарып өстүрер шөлдерниң хемчээлин улгаттырганын, суггарылга системаларын катап ажыглалга киирип турарын, малдың баш саны өскенин, көдээ черлерни хөгжүдер талазы-биле чорудуп турар ажылдарны Дмитрий Патрушев эки деп үнелээн.
Республиканың 2022 чылда түңнелдерин барымдаалап көргеш, РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызы “Көдээ девискээрлерни комплекстиг хөгжүдери” күрүне программазының шугуму-биле акшаландырыышкынның хемчээлин 1,6 катап көвүдеткен. Ол дээрге чурттакчы чонунуң хөй кезии бичии уруглар болгаш аныяктар апарган республикага бичии уруглар садтарын болгаш көдээ черлерге социал инфраструктураның өске-даа объектилерин немей тударының аргазы-дыр.
Чедиишкиннерниң дугайында чугаалап тура, кадрлар политиказын сагындырбайн барып болбас, В. Ховалыгның командазының кежигүннери эртем-билиг, мергежил талазы-биле шилилге режиминде ам-даа турар. Ынчалза-даа таваарлаар, байдалче чоорту сиңнигер, үр сайгарар үе командада бөгүн чок. Ажылының түңнелдерин бо дораан болгаш дүрген көргүзер херек, аңаа кижи бүрүзү күш четпейн баар таварылгалар база бар. Кижи бүрүзү “дүн-хүн чокка” ажылдап шыдавас.
Ында коргунчуг чүүл чок, ол дээрге удуртукчу даргаларның арга-мергежилдерин болгаш эртем-билиглерин канчаар ажыглаарының дилээшкини, кадрларның эргежок чугула солчуушкуну-дур деп Тываның Баштыңы санап турар. Өске талазында, Ховалыгның кадрлар политиказын чидии-биле шүгүмчүлээнинде “эксперттерниң” боттанмаан чүткүлдери база бар.
Көскү чедиишкиннер бар-даа болза, бодунуң ажылының түңнелдерин Владислав Ховалыг элээн бодамчалыг, оваарымчалыг болгаш чөптүг сайгарып чоруур. Чамдык экономиктиг болгаш социал бедик көргүзүглер өзүлдениң алыс үндезини эвес дээрзин ол эки билир. Кижилерге инвестицияларның хемчээли болгаш улуг хуулар эвес, туткан болгаш септеттинген бичии уруглар садтары болгаш школалар, ФАП-тар болгаш амбулаториялар, оруктар, чуртталга бажыңнары чугула.
2023 чылда Айыткалы-биле таныштырып тура, Тываның Баштыңы шынныы, кандыг-даа артык дипломатия болгаш ажыт-чажыт чүүл чокка республиканың хөгжүлдезиниң үндезинин илереткен – ол бистиң боттарывыстан, кижи бүрүзү бодунуң ажылын эки болгаш шынчы кылыр күзелинден, кылып шыдаарындан хамааржыр.
/ Роман ТАС-ООЛ, Тыва Республиканың алдарлыг журнализи.
"Шын" №26 2023 чылдың апрель 12
#Шынсолун #Тыва #ТываЧазак #ТываныңБаштыңы
