Луганск биле Донецк республикаларның девискээринде тускай шериг операциязынга киржири-биле Тываның тос кожуунундан арга-дуржулгалыг эки турачылар бөлүктериниң удаа-дараа аъттанып турганын билириңер чугаажок. Амыдыралчы дуржулга кирген, шериг албан-хүлээлгени бодунуң кежинге эрткен, көвей кезии дайынчы хөделиишкиннер хоочуннары кылдыр санаттынар тыва адалар (кырган-ачалар безин бар) боттарының оолдары ышкаш аныяк-чалыы солдат оолдар-биле эгин-кожа украин нацизмге удур демисежири-биле эки турачылар болу бергеннер. Ол чоруп турган бөлүктерниң бирээзи бо чылын чазын аъттанып чорупкаш, шериг операцияга киржип, нацизмге удур демиселге үлүг-хуузун кииргеш, онча-менди Тывазынче ээп чанып келген.
Эки турачы тыва эзирлер Украинага тускай операцияга киржип, белен эвес дайынчы байдалдарга хүлээлгезин күүседип турган үезинде, төрээн Тывазындан, төрел тыва чонундан эриг сеткилдиң им-демдээ – «кызыл кош» деп адаттынган акция-биле чоруткан ачы-дузаны, белек-селекти алган турганнар. Кол-ла чүүл – чонунуң дайынчы оолдары дээш, оларның онча-менди ээп келири дээш сагыш човаашкыны болган.
Тускай операцияга киришкен эки турачыларның бир бөлүү Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузундан «кызыл кошту» алган. Ынчангаш, Тывазынга онча-менди ээп чанып келгениниң соонда, олар өөрүп четтиргенин илередип, эриг баарлыг берт-дагжыларга аалдап чедип чорааннар. Ооң-биле кады олар өзүп олурар чалыы салгалга Ада-чуртка ынак, фашизм-биле демисежип чораан маадырлыг өгбелерниң болгаш амгы үеде украин нацизм-биле демиселди чорудуп турар акыларының алдар-адынга төлептиг болурун чагып-сургаар сорулганы салган.
Берт-дагжылар келген аалчыларны «Дириг коридор» тургузуп алгаш, ак кадак сунуп, аажок хүндүлеп уткуп алган. Тус черниң көдээ культура одаанга байырлыг хуралды эрттирген. Ыры-шоорлуг, танцы-самныг патриотчу концертти чыылган чонга бараалгаткан.
Украинада тускай шериг операциязы эгелээн үеден тура, Тываның чурттакчылары Донбасста дайынчы байдалда амыдырап-чурттап турар чонга, украин нацизм-биле демиселди чорудуп турар шериглерге гуманитарлыг ачы-дузаны чурттуң өске регионнары-биле кады доктаамал чорудуп келген. Ылаңгыя Тывадан чоруткан шериг оолдарывыска ачы-дузаны изиг күзел-биле чыып, чорудуп келген. Республиканың аңгы-аңгы кожуун, суурларының чурттакчы чону идепкейин көргүскен. Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузунуң Херээженнер чөвүлели хуралдааш, «Кызыл кош» акциязынга киржири-биле тускай шериг таалыңнарны даарааш, аъш-чем, чугула херек чүүлдер аймаа-биле иштээш, чоруткан турган. Берт-дагжыларның эриг сеткилинден чоруткан белээ тыва эки турачыларга барган.
Байырлыг хуралга Тес-Хем кожууннуң чагыргазының төлээлери келгеш, эки турачыларга болгаш "кызыл кошка" таалыңнар даарап турган идепкейжи иелерге төрээн черинге ынакшылы, патриотчу чоруу дээш хүндүлүг бижиктерни тывыскан.
Байырлыг хуралдың соонда, Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Намгаевич Чүргүй-оолдуң адын эдилээн музейге эки турачылар четкен. Музейде делгээн экспонаттарны келген аалчыларга темалар езугаар Берт-Даг ортумак школазының англи дыл башкызы, ук музейниң эргелекчизи өөреникчилери-биле кады тайылбырлап, солун болгаш өөредиглиг экскурсияны организастаан.
Эки турачы акылар өөрүп четтиргениниң демдээ кылдыр бичии уругларга изиг чем белеткээринге чугула херек улуг электри плитказын болгаш тулчуушкун шөлүнге алган 20 таалыңнарының ийизин школаның музейинге экспонат кылдыр белекке берген. Тыва улустуң чаңчылында кандыг-даа хап-сава дүптүг чоруур дээр. Бо удаада база ол чаңчылды оолдар оюп эртпээн. Чыылган чонга ийи таалың долу чигирзиг чемнерни үлээн. А ийи таалың музейниң экспонаттары апарган. Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Намгаевич Чүргүй-оолдуң чевээнге тыва эки турачылар боодал чечээн салып, мөгейип четкен.
"Кызыл кошка" киришкен аваларның болгаш эки турачыларның кылган ажыл-херектери өзүп олурар салгалдарывыска улуг өөредиг болганы чугаажок.
Светлана Санаа, Берт-Даг суурнуң чурттакчызы:
– Төрээн чериниң оолдары берге байдалда турда, ие кижи канчап анаа олурар боор дээш, суурнуң Херээженнер чөвүлели дугурушкаш, ук ажылды организастаан бис. «Кызыл кошка» дээш 20 таалыңны 7 хонук иштинде даарадывыс. «Берт-Даг» деп бижикти бирээвис албан-биле Кызыл хоорайга четкеш, чагыткан чүве. Таалыңнарны даарааш, даштын чараштап алгаш, иштин иштээрде суурнуң улуг-биче чону доозазы шыдаар-ла аъш-чемин эккеп тургаш долдурупкан. Бистиң кылган ажылывысты үнелеп, белек-селектиг аалдап келген оолдарывыска четтирдивис.
Орлан Ондар, эки турачы № 10 батальоннуң командири:
– 18 кижи чорааш, 18 кижи бүдүн-бүрүн чанып келдивис. Бистиң аравыста кандыг-даа эртем-билиглиг, кандыг-даа назы-харлыг улус бар. Күзелдиивис-биле эки тура-биле чорупкан бис. Чеде бээривиске тус черниң чурттакчы чону бисти аажок манап турган болду. Ол черниң чону хөлчок ажылчын улус-тур деп эскердим. Кижи бодаарга, ында дайын-чаа болуп турар, шупту чүве хоозургай ышкаш. Чок, ындыг эвес. Олар эртенгиниң беш шакта-ла оттуп келген ногаа-чимизиниң аразында ажылдаан, кас-дагааларын чемгерген чоруп турар улус чорду.
Бодумнуң амы-хуумда чорупкан ужурум болза, интернет четкизинден, телевизордан көөрүмге аныяк, чаш оолдар-ла чок апарган боор. Чаа-ла өг-бүле тудуп, амыдыралды көөр, чалыы үезинде оолдарның мөчүлерин эккеп туруп бээрге, шыдашпайн барган мен. 2000 чылдар эгезинде Кавказка тускай шериг операциязынга киржип чораан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада кызыгааржы мен. Кандыг, чүү-даа болза, шериг арга-дуржулгам бар, билбес улуска айтып берип, чүнү канчаарын дузалаптар ирги мен бе дээш, өөм ишти чөпшээревейн турда-ла, чорупкан мен.
Хары черге чорааш, чаңгыс чер-чурттугларындан белек алырга, дыка өөрүнчүг чорду. Бүдүн Тывадан «Кызыл кош» кээп турган. Оларның аразындан берт-дагжыларның таалыңнарын сеткилинден, каастап-даарап тургаш кылганын эскерип, онзагайлап демдеглексээн мен. Онча-менди чанып келген улус ол суурга барып четкеш, четтиргенивис илередир деп бот-боттарывыска даңгыракты берген турган бис.
Хертек Артис-оол, Тыва Республиканың Тес-Хем кожуун талазы-биле шериг комиссары:
– Чоннуң шак мындыг акцияларга киржип, идепкейин көргүзүп турары кончуг эки-дир. Чүгле Тес-Хем, Берт-Даг чону эвес, а бүдүн Тываның чону аңаа киришкен болгай. Чонумга өөрүп четтирер-дир мен. Берт-Даг чону тывызыксыг чоруу-биле өскелерден ылгалы берген-дир. Оларда ылгалыр күзел-даа турбаан, а берге черде турар чаңгыс чер-чурттугларының тура-соруун, хей-аъдын көдүрер сагыштыг таалыңнарны даарап турганнар. Бо оолдарывыс база боттарының изиг күзели-биле чорааш келгеннери ол. Суурувусче база оларның күзелдии-биле келгеш, тыва чоннуң тура-соруун көдүрүп чорууру өөрүнчүг-дүр.
Айдың ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
