Белен-селен бодаар-сактыр чүвези чок школачы үезинде өөреникчи оолдар, уругларның чамдыызы башкыларының ат-сывын долузу-биле билбес, чүгле “Башкы” деп хүндүлеп адаар чүве болгай. Башкылар база ынаар шоолуг-ла сагыш салбас – оларның хууда ат-сывындан “Башкы” деп сөсте сиңниккен хүндүлелдиң, харын-даа мырыңай ынакшылдың үнези ол хире бедик болган.
Эрги Чаа-Хөл школазынга өөренип чораан амгы үениң хоочуннары Имижаан башкыны утпааннар. Эң ылаңгыя школаның интернадынга чурттап, өөренип турганнарның сагыш-сеткилинге Имижаан башкызының овур-хевири чазык-чаагайы-биле ол-ла хевээр чуруттунуп артып каан, чүге дээрге бистиң ажы-чемивис, идик-хевивис, арыг-силиивис, өөредилгевис дээш башкывыс, аваларывыс ышкаш, сагыш човап чораан. Башкывыстың дугайында сактып чугаалажы бергенивисте “Имижаан башкы” деп хүндүлел-биле адаар бис. Ооң аныяанда хүлүмзүрүг чайнаан арыны, опаң-чипең хөглүг көрүжү башкывыстың 85 харлыында тырттырган чуруунда ол-ла хевээр чорду ийин.
Бистиң Имижаан башкывыстың бо 2022 чылда 100 хар ою. Ооң ат-сывы документ ёзугаар Анна Опакаевна Седип. Ынчалза-даа ада-иезиниң адаан ады документиде аттан артык “күштүг” болган деп болур. Ону “Имижаан башкы” деп адаарга, башкывыс “Мээң ат-сывым Анна Опакаевна” деп сагындырбас-даа чораан.
Имижаан башкы 1922 чылдың август 13-те Даа кожууннуң Кызыл-Хадың деп черге (амгы Ак-Даш суурнуң чоок-кавызынга) төрүттүнген. Ачазы Опакай (документ ёзугаар Моңгуш Опакай Ховалыгович) Чадаананың Үстүү-Хүрээзиниң чылгычызы чораан. Алыс боду кончуг ус-шевер, демир тутса – дарган, ыяш тутса – бызаңчы. Авазының ады Испек, Хорум-Даг Моңгуштарының Серемел деп кижиниң уруу. Үстүү-Хүрээниң саанчызы. Опакай биле Испек оол, кыс ийи ажы-төлдүг болганнар. Испектиң ада-иези хөй ажы-төлдүг болган улус-тур, шуптузу тос, доозазы кыстар. “Аныяк улус ам-даа ажы-төлдүг боор силер” дээш, Испектиң ада-иези оларның оглун, Имижаанның акызын боттарының уругларының дуңмазы кылдыр азырап алгаш барганнар. Удаваанда ачазы Опакай аар аарааш, чок апарган. Шак ынчаар Имижаан авазының чаңгыс уруу болуп өскен.
Имижаан кончуг-даа орлан-эрес уруг болган. Аажы-чаңы оолдарзыг, оларның оюнун ойнаар, аът мунары кандыг-даа оолдардан артык. Хорум-Дагдан Чадаанаже сөс дамчыдар, айбы кылыр апарганда, төрелдери-даа, тус черниң чону-даа Имижаанны дилээр. Окпан-чикпен Имижаан Хорум-Даг биле Чадаана аразын ырак-даа дивес, хүннүң хаккаш кээр.
1934 чылда Хорум-Даг сумузунга чайлаг школазын ажыткаш, аңаа аалдарның уруг-дарыын үжүк-бижикке өөредип турган. Алыс черле чаа чүүлдерге сонуургак, өөрениичел болгаш, Имижаан дүрген номчуп, бижип өөренип, чайлаг школазының эң эки өөреникчилериниң бирээзи апарган. Ынчангаш ону Чадаанада школаже өөредип чоруткан. Ол школаның чүгле эки өөредилгелиг өөреникчизи эвес, аваангыр-кашпагай болгаш эң шыырак спортчуларының санынче кирген. Эң ылаңгыя чадаг чарыш маргылдааларынга үе-чергези оолдар, уругларны мурнай кээп турган. Чадаана школазының чыынды командазының составынче киргеш, 1938 чылда Тыва Арат Республиканың Наадымының чиик атлетика маргылдаазынга бирги черни чаалап алгаш, 60 акша-биле шаңнаткан. Шаңналды Имижаанга ТАР-ның удуртукчузу Салчак Тока боду тывыскан. Имижаан башкының азы Анна Опакаевнаның сагыжынга бо болуушкун уттундурбас таварылга болуп артып каан. Ынчан 60 акша-биле кончуг шыырак 2 аътты садып болур турган. Ол үеде Имижаан дөрткү классты доозупкан. Эки өөредилгелиг боорга, Кызылда каттышкан школаже (амгы 2 дугаар школа) өөредип чорудар шиитпирни башкылар хүлээп алган. Ынчангаш шаңналга алган 60 акшазының чамдыызы-биле бодунга идик-хеп садып алгаш, артканын авазынче чорудупкан.
Кызылга кээрге, Имижаанны ССРЭ-ге барып өөренир тыва сургуулдарның бөлүүнче киирип каан болган. ССРЭ-ге өөренир оолдар, уругларның паспорттарын кылдыртып тургаш, тыва аттарының орнунга орус аттар шилип алырын оларга сүмелээн. Шак ынчаар Имижаан документ ёзугаар Анна деп аттыг апарган.
Имижаан азы Анна Ойрат-Тура (амгы Даг-Алтай) хоорайга ажылчын факультеттиң чедиги клазын дооскаш, башкы училищезинче өөренип кирген. 1941 чылда Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн, ТАР-ның Чазаа Ойрат-Турага өөренип турган тыва сургуулдарны Тываже кыйгыртып эккелген. Анна Опакаевнаны Бай-Хаак школазынче башкыладып чоруткан. Аңаа ажылдап тургаш, немец фашизм-биле демисежип турар Кызыл Шеригге дузаламчы чыырынга дыка идепкейлиг киришкен. Бо школадан аңгыда Эрзин, Сүт-Хөл кожууннарның школаларынга ажылдаан.
Сүт-Хөл школазынга башкылап ажылдап тургаш, партия органнарының ажылдакчызы, алыс боду Кунгуртуг чурттуг Кыргыс Седип-биле таныжып, ооң-биле өг-бүле туткан. 1949 чылда аныяктар Чаа-Хөл районче көшкеш, Чаа-Хөл ортумак школазынга башкылап ажылдай бергеннер. Анна Опакаевна (Имижаан башкы) бодунуң башкы эртем-билиин бедидип, Кызылдың башкы училищезин дооскан. Чаа-Хөл ортумак школазынга эге класстар башкылап, хөй нуруузунда интернатка кижизидикчи башкылап ажылдаан. Чаа-Хөл суурга Анна Опакаевна биле Кыргыс Аттыговичиниң чеди ажы-төлү төрүттүнген, шупту Чаа-Хөл школазын дооскан. Бистиң башкывыстың ук-салгалы амгы үеде 50 хире кижи. Кандыг-даа эртем-билиглиг кижилер оларның аразында бар. Чижээлээрге, Россияның алдарлыг эмчизи, Тываның улустуң эмчизи Алевтина Кыргысовна Сиразитдинова, Россияның кадык камгалалының тергиини, Тываның кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы Вадим Кыргысович Седип.
Амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи, аас-кежии Чаа-Хөл-биле тудуш болгаш, Имижаан башкы Чаа-Хөлдү ийиги төрээн чуртум деп санап чораан.
Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, Чаа-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Анна Опакаевна Кыргысты, хүндүлүг Башкызы Имижаан башкыны ооң өөреникчилери ыдыктыы-биле сактып чоруур бис.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
