ТАР-ның ССРЭ-ге каттышканындан бээр 80 чыл, Тываның журналистер эвилелиниң тургустунганындан бээр 65 чыл оюнга уткуштур бо материалдың маадыры-биле чугааны кылган бис. Александр Кенденович Натпит-оол ынчангы ССРЭ-ниң Журналистер эвилелинче 1986 чылда кежигүн кылдыр киргенин бадыткап турар 10307 дугаарлыг бадылергейин ам-даа камныг эдилеп чоруур. Ол июль айда 90 харлаар.
Хүндүлүг хоочун бодунуң эрткен чуртталгазының дугайында кысказы-биле мынчаар таныштырды:
– Бодум 1934 чылдың июль 15-те Улуг-Хемниң Торгалыгга төрүттүнген мен. Ада-ием тараачын улус чүве. Ачам Торгалыгның “Күш-ажылдың хостуу” совхозка ажылдап турган. Авам совхозтуң огород бригадазынга бүгү назынында ажылдаан. Ада-иемниң беш ажы-төлүнүң хеймер оглу мен. Школа назынынга чедир аңаа өскеш, оон Шагаан-Арыгның 7 чыл школазынче өөренип кирген мындыг кижи мен. Ону дооскаш, Кызылга башкы сургуулунче өөренип киргеш, ортумак башкы эртеми чедип алдым. 12 чыл дургузунда Шагаан-Арыгга, Ийи-Талга, Чеди-Хөлдүң Ак-Талга эге класс башкылап, директорлап чордум. Ооң соонда шериглээш, чуртумга чанып кээримге, райком партияның килдис эргелекчизи мени келдиргеш, “Улуг-Хем” солунга очулдурукчулап ажылдаар даалга берген. Ол солунга элээн очулдурукчулап чорумда, солунну дүжүрүп каапкан. Ооң соонда ИХЯ шугумунга элээн үр чылдар ажылдадым.
Ол үеде ТАР-ның ИХЯ-ның истелге талазы-биле салбыры Чөөн-Хемчик кожуунга ажыттынган. Аңаа үш чыл истекчилеп ажылдап чорумда, Москвага ИХЯ-ның Дээди школазынче өөренирин сүмелээрге, ынаар кирип алгаш, доозар чоокшулап чорааш, хенертен аарааш, доозуп шыдавайн барган мен. Ол-ла аарыгның уржуундан ИХЯ-дан база үнген мен. Ынчалза-даа Иркутск хоорайның юридиктиг институдун бот-өөредилге-биле доостум. Улаштыр күш-ажылчы намдарымны Каа-Хем кожууннуң “Советтиг Тыва” (Суг-Бажы) совхозка партком секретары болуп элээн ажылдадым. Амыдыралым аайы-биле Шагаан-Арыгга катап кээримге, райком партияже келдиргеш, база катап “Улуг-Хем” солунга харыысалгалыг секретарьлап ажылдаарын сүмелээн. Ынчан ол солуннуң кол редакторунга Арапчор Очурович Оксур ажылдап турган. Харыысалгалыг секретарьның ажылы, шынап-ла, улуг харыысалгалыг ажыл-ла болгай дээримге, бир ай дургузунда “Шын” солунга өөредилге эртер сен дээн.
Кызылга келгеш, республиканың улуг солунунга чедип кээримге, мени Владимир Фёдорович Чадамба хүлээп алган. Ол “Шынның” харыысалгалыг секретарынга ажылдап турган. Бүгү ажылдың утказын тайылбырлап, бир ай дургузунда өөреткеш, хынааш: “Ам ажырбас-тыр сен” — дээш, чорудупкан. Журналист ажылче шилчээш, эгезинде чаңчыгып чадап, эвин тыппайн пат болган мен. Ынчан профессионал деңнели бедик журналистер Кара-Күске Чооду, Арапчор Оксур, Владимир Чадамба болар меңээ арга-дуржулгазын берип, журналистикага бердинип ажылдаарынга улуг салдарлыг болган. Ынчалдыр журналист мергежилдиң кайы хире харыысалгалыын, солунун ам-даа көрүп чор мен. Ол олчаан “Улуг-Хем” кожуун солунунга харыысалгалыг секретарьлап 15 чыл ажылдааш, оон-на хүндүлүг дыштанылгаже үнген мен.
БҮДҮҮ ИСТЕР
Солун ажылынга ажылдап турган улус эки билир. Харыысалгалыг секретарь кижиге доктаамал бодунуң материалдарын бижиир чайы чок болур деп. Ынчалза-даа доктаамал эвес-даа болза, бичии-ле чайлыг үе тыптырга, дора дизе-ле, бир солун ажылдыр бир-ле материалды бижип турдум. Ол үеде Шагаан-Арыгга тудуг талазы-биле ажыл дыка шалыпкын чоруп турган. Ынчан Тывага “Шагонар строй” деп эң-не улуг тудуг талазы-биле трест турган. Чаа хоорайның канчаар туттунуп турганының дугайында, көдээ ажыл-агый темазынга болгаш истелгеге хамаарышкан чүүлдерни “Улуг-Хем” солунга эвээш эвес бижигилээн мен.
Бодумнуң ИХЯ шугумунга истекчилеп чораан ажылымдан көрген-билгенимни чыып, бижип чораан болгаш, бир катап “Шын” солунче “Бүдүү истер” деп чечен чугаалар чорударымга, дораан парлаан. Удаа-дараа каш-даа үнгүлээн чүве. Ооң кол утказы кем-херек үүлгедиишкини, ооң чылдагааны болгаш ону канчаар истеп турганының дугайында. Ол материалдарда чүгле кижилерниң аттарын өскертип каан, херек кырында истелге үезинде болуп турган амыдыралдан чижектерни бичии-даа өскертпейн киирген чүве. Мээң ол материалдарым солунга үнүп кээрге, абзац бүрүзүнүң баштайгы үжүүн улгаттыргаш, карартып каан боорга, солуннуң харыысалгалыг секретары Владимир Чадамбадан “Чүге ындыг чоор” – деп, айтырарымга, “Сээң бо бижип турар чүүлдериңни бедии-биле үнелээш, ынчаар тускайлап турарывыс ол-дур” – деп, улуг журналист ынча дээрге, улам сорук кирип, уланчызын бижип турдум. Шак ындыг материалдар ол үениң “Шын” солунунга каш-даа парлаттынган. Чамдык кем-херек үүлгедикчилери ол материалдардан боттарын танып-даа турган чадавас.
“Улуг-Хем” солунга ажылдап турган чылдарымда корреспондентилер бо-ла солчур турган. Чаа ажылдап келген ажылдакчыларны удур өөредир, боттарын олуртуп алгаш, оларның материалдарын сайгарар, эдилгелерни кылыр, өөредир дагдыныкчы ажылын доктаамал чорударын кол редактор дагзып каан турган. Ол хевээр пенсияже үнгеш-даа, черле ажылдап чораан солунум боорга, өйлеп-өйлеп бо-ла чеде бээр мен. Баарда, солуннуң бүгү арыннарын кичээнгейлиг номчааш, ында-хаая частына берген, эдипки дег чүүлдер бар болза, демдеглеп алгаш, редакцияга чугаалап чедип, харылзаам ам-даа үспээн мен. Журналистика – дыка солун ажыл чүве.
КЫМ СЕН, МАМАЙ?
База бир улустуң сонуургалын оттурган бир материалымны сактыр-дыр мен. “Кым сен, Мамай?” деп аттыг материалга ады-сураа чонда алгаан, билдингир цирк артизи Владимир Оскал-оолдуң дуңмазы Маңнай деп кижиниң дугайында бижээн мен. Ооң-биле кады чаңгыс черге шериг албанын эрттирген бис.
Кончуг чараш бойдус чурумалдыг Азербайджанда Ленкорань деп хоорайда шериг кезээнге турдувус. Кады турган орус эштеривис ооң адын адып шыдавас болган. Ынчангаш Мамай хаанның адынга дөмейлештир ынчаар адай берген. Боду ону атсына-даа берген турган кижи. Маңнайның солун чүвези чүл дизе, шериг албанынче кыйгырты бээриниң мурнунда боду цирк артизинге өөренип турган болгаш Офицерлер бажыңы деп клубка концерттерге доктаамал киржип, акробатика дээш өске-даа цирк жанрынга солун көргүзүглер кылып турган. Сцена кырынга чүгле борбаңнаар, хамыкты кайгадыптар кончуг-даа уран талантылыг кижи чүве.
152 ХАРЛЫГ ХООЧУННУҢ ХОЛУН ТУТКАН
Ол-ла Маңнай-биле кады ССРЭ-ниң эң улуг назылыг хоочунунуң холун тудар аас-кежиктиг болган бис. Шериглеп турганывыс Ленкорань хоорайдан 40 километр ажыг черде Лерикск районнуң Пирасора деп суурунда эң улуг назылыг – 150 ажыг харлыг Махмуд Багир оглы Эйвазов чурттап турган. Чеде бээривиске, орус дыл билбес кижи болган. Ол суурнуң школазынга башкылап турган Москваның Ломоносов аттыг университедин дооскан уруг очулдурукчулап берип турду. “Кажан төрүттүнген силер?” — деп айтырарывыска, “Россия империязының Талыш ханствозунуң үезинде Пирасорага 1808 чылдың февраль 7-де төрүттүнген мен” — дээн. Шуут бисти кайгаткан чүвези, ажыл стажы 135 чыл деп чугаалаан. Таанда, шын чоор бе деп, бүзүреп чадап турдувус. (ССРЭ-ниң эң улуг назылыг хоочуну, Күш-ажылдың Кызыл Тугу орденниң эдилекчизи Махмуд Эйвазовтуң допчу намдарының дугайында азербайджан чогаалчы Мамедгусейна Алиевтиң бижээни “Сын гор” деп номунда допчузу-биле бижээн. Махмуд Эйвазов 1960 чылдың декабрь 3-те Пирасора суурга 152 харлыында чок болган.Ооң чурттап чораан бажыңы Азербайджанның Лерикск районунуң кол туристер чыглыр 14 онза солун чериниң бирээзи апарган – авт.интернеттен алган).
Бо улуг назылыг кижи бүгү назынында кадарчылаан. Боду тырың, дыка бедик эвес, кончуг эрестиг ашак чораан. Ол биске 120 харлыг кожам кадай база бар деп чугаалап турган чүве. Даглыг черниң арыг агаары ол черниң улузунуң быжыг кадыкшылдыг болурунга улуг рольду ойнааны билдингир. Ындыг-даа болза сонуурганчыы кончуг боорга, хоочундан улуг назылаарының чажыдын айтырарывыска, мынча дээн: “Ында кандыг-даа чажыт чок. Кезээде мал соондан тайга-таскыл кезип чораан кижи-дир мен. Бүгү назынымда арага аймаа ижип көрбээн мен. Чип турар чемивисте тускай чүү-даа чок. Боттарывыстың өстүрүп, азырап турар малывыстың эъди, сүдүнден чемнер, виноградывыстан кылган кандыг-даа холуксаа чок суксуннар. Бо-ла-дыр” – деп, ол харыылаан. “Виноград хандызындан кылган вино арага аймаанга хамаарышпас бе?” – деп айтырарывыска: “Ол дээрге суксун хандырарынга ажыглаар чемивис ышкажыл, ону канчап арага дээр боор” – деп, кайгап харыылаар кижи болган. Ол дугайында бижээн материалдарым “Улуг-Хем” солунга үнгүлээн чүве.
ТОКА ДАРГА ДУЗАЛАШКАН
Ынчан Хендерге школазының (Чеди-Хөлдүң Ак-Талда школа) директорунга ажылдап турган мен. Ол 1964 чыл чүве. Школа сезен ажыг өөреникчилиг. Бир катап малчын ада-иелиг школачыларның аалдарынга чедип, ужуражылга кылыр дээш, аът-хөлүм херимге баглап кааш, школага чүү-хөө саазыннар аайлап олурумда, бир кижи кирип келген. Келзе-ле, Тока дарга! Шуут девидээш, мендилээрин безин уттупкан тур мен. “Оо, директорнуң үнү чиде берген чоор бе?” – дээш, дарга каттыргаш, холум тудуп, мендилешкен. Мени көрүп, топтап турары кончуг. Бодумну ам көрүптеримге, фуфайкалыг, чер чоруурунга белеткенип алган болгаш, кеттингеним бөдүүнү кончуг. Эпчоксунгаш, даргага ужур-чөвүн чугаалаан мен. “Ажылыңар чогудуп алгаш келиңер. Даарта хуралдаар бис” – дээш, дарга үне берген. Даартазында галстук, костюмну кеткеш, улузум чыып алгаш, манап олурувуста, Тока дарга бо келген. Кирип ора-ла, “Оо! Директор бөгүн силий берген-дир але” – дээш, аажок каттырган. Хуралга чүве чугаалап тургаш: “Чылгычы кижиниң өөнге хондум. Дүн ортузунда чылгычы өөнге халдып келгеш, удаваанда дораан хаарыктай берди. Чылгычылар чылгызының чанынга-ла хонар чүве болгай. Бо шагның чылгычылары өөнге хаарыктап хонар апарган шаг-дыр” – деп чугаалап турар чүве.
Ол үеде акша-көпеек айтырыы дыка нарын турган. Школалар чаа-ла 8 чылче шилчип турган үе. Ынчан ажылдап турган школамда малчыннар ажы-төлүнге чурттаар интернат чок боорга, ийи өрээлдиг, бирээзинге – оолдар, өскезинге – уруглар чурттаар интернат туттурган мен. Ол үеде улусчу контроль деп хыналда органы кончуг шыңгыы ажылдап турган. Мени келдирип алгаш, акша төтчеглеп, кара туразында интернат туттурган дээш буруудадып эгелээн турган үеде Тока дарганың келгени дыка-ла өйүнде болган. Интернатты кажан, канчаар туттурганывысты ол айтырарга, шупту чүвени тодаргай тайылбырлааш, улусчу контроль мени ат кылыр дей берди деп, ажыы-биле чугаалаан мен. Көрүп турарымга, дарга тонунуң өөгүн чежиптерге, ийи талазында карманнар-ла хөй, шуптузунда 5, 6-даа блокнот бар чораан. Бирээзин ужулгаш, дораан демдеглеп алган. Оон ийи хонганда, улусчу контрольдуң даргазы боду бо халып келгеш, ажыктыг чүве кылган-дыр силер дээш, холум туткаш, чорупкан.
Ынчан Тока дарга эвес болза, улусчу контроль мени буруудадыр часкан болгай. Кончуг чончу, бөдүүн, хөй чүве чугаалап турбас, кончуттунмас-даа, айтырыгны дораан шиитпирлээр дарга-дыр деп, Тока дарганы ынчаар сактып арткан мен ийин.
ДИРИГ ЧЕЧЕКТЕРНИ СӨҢНЕП ЧОРУҢАР
Уругларым авазы Елена Кыргысовна-биле шеригден келгеш, клубка кино көрүп чорааш, таныжып алган бис. 1959 чылда өг-бүле тудуп кады чурттааш, 50 чыл болганда, “алдын” куданы уругларывыс биске эрттиржип бердилер, “За любовь и верность” деп хөрек демдээ-биле шаңнаткан-даа ийик бис. Боду бүгү назынында саң-хөө талазы-биле ажылдап чораан. Уругларым авазы кончуг кижизиг, арыг-силиг кижи. Уруг-дарыынга ынак, оларга бир-ле чүүлдү өөреткен орар. Ол 2019 чылда аарааш, чок болган.
Бис сес ажы-төлүвүстү өстүрүп азыраан бис: Эдуард (чок болган), Рада, Урана (кончуг шевер, тускай чагыглар хүлээп, дааранып турар), Чинчи (чок болган), Даяна, (юрист, Москваның налог институдун база дооскан, ийи дээди эртемниг), Алена (улуг уруумнуң уруу, ийи айлыындан тура өстүргеш, адывыста кылдырып алган бис. Ам юрист эртемниг-даа болза, хууда сайгарлыкчы болуп ажылдап чоруур. Балгазында тускай черлиг, аграр ажыл-агыйлыг, хөй картошка тарааш, чонга халас үлеп-даа чоруур кижи. Шагаан-Арыгда хуу садыглыг), Айлана, Ай-кыс (Пенсия фондузунда ажылдап чоруур)
Уруг-дарыывысты чажындан тура ажыл-агыйжы болзун дээш кол кижизидилгени ынаар углап, өстүрген бис. Бичиизинден тура күш-ажылга дадыккан улус чүве. Ол ышкаш бистиң өг-бүлевисте эң-не кол чүве – шынчы чорук. Бажыңга бис уруг-дарыывыстан кажан-даа чүнү-даа чажырбас турган бис. Акша-көпеек-даа чыдар черинге чыдар. Аңаа кым-даа дегбес. Херек апарганда, уругларывыс бистен айтырып, дилеп алыр. Ак сеткилдиг болурун база чугулалап кижизиткен бис.
Уругларым авазын өөртүр дээш кады чурттап келген үемде дыка кызар турдум. Кандыг-даа белектен артык дириг чечектерге ол дыка өөрүүр кижи болган. Ынчангаш кезээде дириг чечектерни аңаа сөңнеп чордум. Амгы аныяк оолдарга кады чурттаан эжиңерни хүндүлеп, дириг чечектерден кезээде сөңнеп чоруңар деп чугаалаксаар-дыр мен.
ЭВИЛЕЛДИҢ ЭҢ УЛУГ НАЗЫЛЫЫ
Солунга элээн ажылдап чорумда, мени “Тувинская правда” солунга ажылдап турган Всеволод Филипов деп журналист ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң кежигүнүнге кирип алырын сүмелээрге, киргеш, ам-даа эвилелдиң бадылергейин кончуг камныг эдилеп чор мен. “Россияның Журналистер эвилелиниң 100 чылы” медалын-даа алдым. Аңаа өөрдүм. Ам бо хүнде Эвилелдиң 90 харлаар эң улуг назылыы болганым бо. Угумда өгбелерим улуг назылаар чораан. Ачам 87 харлыг чорааш, бир шоодай кызыл-тасты чайлыг көдүрүптер турган. Ол орук-озал ондаандан чок болган. Кырган-ачам 102 харлыында чиик-адак аъттаныпкаш, шаап чоруй баар турган. Ынчангаш оларны дөзеп турарым чадавас.
Сөөлгү үеде эскерип чоруурумга, тыва журналистика дыка сайзырап турар-дыр. Ам-даа солун-сеткүүлдү номчуп, радио, телевидениени доктаамал көрүп, дыл-домаан эскерип чоруур мен. Тыва дылывысты эки камнап чораан болза деп улуг күзелдиг мен. Өзүп олурар салгал шупту орус дылда чугаалажыр апарган. Мындыг хевээр турар болза, дылывыс чидирип болурунуң айыылы бар. Сөөлгү үеде бо айтырыг мени дыка дүвүредип чор, ынаар улуг кичээнгей салыры чугула.
Журналист мергежилде ажылдап чоруур аныяк коллегаларымга мону чугаалаксаар мен. Номчукчу сенден чүгле чаагай, биче сеткилдиг угаан-сарыылдыг бижээн чүүлдү манап турар. Ол дээрге парлалганың арын-нүүрү-дүр. Ынчан ам сээң демир-үжүүң изи номчукчунуң угаан-медерелинге балалбайн артар. Журналист мергежилди шилип алган болзуңарза, аңаа шынчы, ону хүндүлеп чоруңар.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны А.НАТПИТ-ООЛДУҢ хууда архивинден алган.
“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26
