Май 9 — магаданчыг Тиилелгениң байырлалы, бо чылын 80 чыл оюн бүгү чурт байырлап эрттирер. Улуг Тиилелгеде бистиң Көк-Чыраадан чоруткан эки турачылар эвээш эвес үлүг-хуузун киирген. Оларга чоргаарланмас аргам чок, ынчангаш бодумнуң сактыышкынымны, бодалымны бижикседим.
Көк-Чыраа суурувустуң сес чыл школазынга Май 9 таварыштыр класс шактарында Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилерин чалап, ужуражылгалар эрттирер турган.
Май 9 хүнү кезээде аяс, хүннүг, булут чок ак-көк дээрлиг, тайбың бүргээн деп сагыжымда артып калган. Ол хүн бүргег турганын черле сагынмас-тыр мен. Суурувустуң чечектели берген чодурааларының чаагай чыдындан кижиниң бажы дээскинип турар болгаш агаар-бойдус оттуп, дирлип, оът-сиген ногаарарып үнгүлеп эгелээр. Кушкаштарның өткүт үннери тайбың үени алгап ырлап мыжырашкан, школавыстың коңгазы кайы ырактан кыңгырткайндыр оларга ушкажыпкаш, Тиилелгениң солдаттарын хөглүг уткуп алырлар. Суурувустуң маадырлары, тыва эки турачылар Красин Чаш-оолович Доржукай, Александр Опаевич Достай-оол класска кирип келирге, хөрээнде орден-медальдары хүн херелдеринге чайынналып, класс ишти чырып келир. Бис оларны чарашсынып көрбүшаан, дайын дугайында сактыышкыннарны сонуургап, кижи бүрүзү бодунуң бажының иштинде дайын деп чүү чүвел деп, шыдаар шаавыс-биле угаадып, билип, шиңгээдип ап турган бис.
Дайын дугайында маадырларывыстың сактыышкыннарын дыңназывысса-даа, ооң кайы хире хилинчектиин, бергезин кайын билир бис, ол меңээ дириг-чурук көрген ышкаш болур чорду. Олар биске, бичии өөреникчилерге, каржы дайынның кара талаларын каяа-ла шуптузун төөгүүр деп, бичии улустуң сагыш-сеткилин балыглавазын бодай аарак чугаалап берип турган деп улгады бергеш билип чоруур мен. Түңнелинде, кижи бүрүзү ам черле дайын-чаа деп чүве турбас, немец фашистерни чылча шаап, когун үзүп каапкан, кезээде тайбың чуртталга, даштын хүннээректээн аяс хүн дег болур деп бодап турган бис. Херек кырында ындыг эвес, Ада-чуртту кезээде кадагалап, камгалавас болза, дайзын халдап келиринге белен деп чүвени, делегейде байдалдың дүшкүүрлүү бадыткап, көргүзүп тур. Ам бо ТШО дээш оолдарывысты чидиргеш, шагдагы ол маадырларның сактыышкыннары анаа чугаа, дириг-чурук эвес, дайзын ам база бажын көдүрүп эгелээн дээрге, коргунчуу кончуг, кара булут дээрде диргелип, дүвүрээзин оттуп кээр-дир.
Бистиң маадырларывыс Красин Доржукай биле Александр Достай-оол эжишкилер иелээн 1923 чылда төрүттүнген. 1942 чылда шеригже, 1943 чылда эки турачылар-биле Ада-чурттуң Улуг дайынынче чорутканнар. Олар ийи ай ажыр Ковров хоорайга белеткелди эрткеш, Украинаның хоорайлары Ровно, Дубно, Деражно, Сурмичи болгаш оон-даа хөй суурларны немец фашистерден хостааннар.
Тиилелгениң 35 чылдаанында 29 тыва эки турачының Ровнога база өске-даа хоорайларга чедип чораанын, сагыжывыска балаттынмас кылдыр артканын солун-сеткүүлде, телевидениеде барымдаалыг кинода тырттырып каан.
Шаанда дайын үезинде ора-сомазы чок кылдыр чазылдырып каапкан черниң орнунда "МИР" деп сес каът аалчылар бажыңынга дыштанып, чараш хоорай-суурларны магадап, тараа-быдааның чаагай өзүп турарын, хостаан хоорай-суурларының улуг-биче чону оларны ыр-шоор-биле ошкап-чыттап, чечектер сунуп, четтиргенин илередип уткуп турганы кезээ мөңгеде уттундурбас болуп арткан. Тыва эки турачыларның ады-биле адаан кудумчуга кылаштап, боодал чечектерни акы-дуңма хөөрүнге, Ленинниң тураскаалынга салганнар. “35 чыл бурунгаар дайын шөлү турган черде беш, тос каът чараш бажыңнар, шөлдерде тараа-быдаа өзүп турарын көргеш, карактарывыс чажы чайгаар боттары-ла бадып турду” – деп сактып турдулар.
Ол хире катап тургустунуп келген черлер ам база-ла санчок сандарап эгелээн. Коргунчуг дайын оларга өөредиг болбаан. Харын-даа оларны немец фашистерден хостап, камгалап каан чурт- ту – ССРЭ-ни буруудадып, фашистерниң талазында турган бандеровчуларны маадырлар кылып, төөгүнүң коргунчуг арыннарын дедир аңдара соп алгаш, катап база фашизмни көдүрүп эгелээни, бисти дүвүредип турар. Бо үеде акыларывыс, дуңмаларывыс, оолдарывыс катап ындыг дайынны болдурбазы-биле чуртувусту камгалап, өгбелериниң Украинаны фашистерден хостап каан черлеринде дайылдажып турарлар.
Красин Доржукай, Александр Достай-оол дидим-эрес дайылдашкаш, чуртунче дириг чанып келгеш, улаштыр төрээн суурун тутчуп, өг-бүле тудуп, ажы-төлүн өстүрүп, бо делегейге кылыр ужурлуг үүлезин күүсеткеннер.
Олар дириг тургаш, мындыг чүве болу бээрин кайын билгеннер боор, өскен-төрээн суурун далай дээш өскээр көжүрүп кааптар деп чүүл дүжүнге-даа кайын кирер. Коргунчуг дайынның каржы-дошкунун шыдажып эрткен, көрген маадырларга бо тайбың үеде төрээн суурун дайын үезинде дег өрттедип, хуюктааш, чурттакчыларын күш-биле өскээр көжүрүптерге, оларның сагыш-сеткилинге чүү дойлуп, хайнып турганын кым-даа билбес.
Александр Достай-оол 1983 чылда чок болган, ол харын суурунуң муңгаранчыг салымын көрбээн. Красин Доржукай 1994 чылда бистен чоруткан. Аңаа ол бүгүнү кежинге эртери аарышкылыг болгаш берге болган.
2006 чылдың Май 9-та Чаа Шагаан-Арыгның Медицинская деп кудумчузун Красин Доржукайның ады-биле эде адаан. Ооң уйнуу Орлан Данилович Доржукай (21.08.1980–31.01.2024) ТШО-га маадырлыы-биле чок болган. Дидим чоруу дээш "Эрес-дидим чорук дээш" деп медаль-биле шаңнаткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери көңгүс эвээш кижи арткан, тыва эки турачылардан кым-даа артпаан. Ынчалза-даа оларның ажы-төлү, ажы-төлүнүң ажы-төлү оларның херээн уламчылап, амыдырал чаңгыс черде турбайн, бодунуң агымы-биле чоруп олурар. Ындыг бичии суурдан ийи эки турачы барынга чоргаарланмас арга чок. Бир эвес, арбан Көк-Чыраа суур кылдыр өзүп кээр болза, кудумчуларын бо ийи маадырларывыстың аттары-биле база ТШО-га маадырлыы-биле чок болган оолдарывыстың аттары-биле адап алыр болзувусса, тайбың чурттап чоруурувус дээш оларның мурнунга черге чедир мөгейип, четтиргенивис илереткенивис болур. Ол ышкаш келир үениң салгалдарынга төөгүнү утпайн сактып чоруур кылдыр арттырып каанывыс ол болур. Олар дараазында салгалдарга дамчыдар ужурлуг.
"Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан" деп анаа эвес чугаалап каан болгай. Ону уттуптар болзувусса, чүү чүвеге чедирип кээрин бо үеде Украинада болуп турар дайын-чаа көргүзүп тур.
Амдыгаа чедир көк дээр адаанда тайбың чаагай амыдырап келгенивис дээш, Ада-чурттуң Улуг дайынынга, амгы ТШО-га киришкен, Россияның хамаарышпас чоруу дээш бажын салган маадырларывыска четтиргенивис илередип, черге чедир мөгейдивис.
Софья КАРА-ООЛ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8
