| ОКТЯБРЬ 1 — БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ УЛУГ НАЗЫЛЫГЛАР ХҮНҮ |
Аныяк-өскенге арга-дуржулгазын дамчыдып чоруур алдар-аттыг хоочуннарывыс аразында башкылар, эмчилер, тудугжулар, спортчулар, малчыннар дээш кымнарны чок дээр. Республиканың кайы-даа булуңунга чеде бээрге, шак-ла ындыг хүндүлүг кижилеривис бар. Оларның эки үлегерин эдерип чорууру – аныяк-өскенниң хүлээлгези.
Кижизидикчи башкы – чаш уругнуң ийи дугаар авазы-дыр. Кандыг-даа мергежилдиң, ажыл-иштиң кижилери кижизидикчиниң холундан өзүп-мандып үнер. Чаштар-биле ажылдап чоруур башкының кол сорулгазы – чаш уругнуң кандыг-ла-бир чүүлге салым-чаяанын эскерип, ону сайзырадыры азы хензиг чаштың сагыш-сеткили, угаан-медерелинде чаштып чыдар отчугашты өөскүдүптери. Бо мергежилди кижи бүрүзү күүседип шыдавас. Ону уругларга ынак, тускай салым-чаяанныг кижилер күүседип шыдаар. Шак ындыг онзагай кижизидикчи башкыларның бирээзи – Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээр уруглар садынга 36 чыл дургузунда үзүк-соксаал чок ажылдаан кижизидикчи башкы Раиса Ооржак.
Раиса Тастан-ооловна чоокта чаа Барыын-Хемчик кожууннуң тургустунганындан бээр 100 чыл болган оюн демдеглээн байырлыг хуралга «Барыын-Хемчик кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы» деп медальды шаңналга алган. Ол бедик атка кижи бүрүзү төлептиг болбас. Ооң ужуру болза мындыг: Раиса Ооржак школа дооскаш-ла, Шекпээр сумузунуң «Чечек» уруглар садынче ажылдап киргеш, аңаа эргелекчизинге чедир ажылдааш, ол-ла организациядан хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Күш-ажыл дептеринде чаңгыс-ла бижик бар. Ол хире үе дургузунда ажылдап чорааш, чеже чашты доруктуруп кижизитпээн дээрил. Оларның аразында амгы үеде алдар-аттыг, чедиишкинниг ажылдап, амыдырап чоруур аңгы-аңгы мергежилдиг хамаатылар хөй дээрзи билдингир. Шак ол хамаатыларның эртем-билииниң таваан салып ажылдап чораан башкы хүндүлүг атка төлептиг болбайн канчаар.
Раиса Ооржактың ада-иези бөдүүн араттар. Авазы Чүргү Кызыл-ооловна Херээженнер шимчээшкининиң идепкейжизи, а ачазы Тастан-оол Лопсан-Доржуевич Монгуш кадарчылап чораан. Ол ада-иезиниң дөрт ажы-төлүнүң 3 дугаары кылдыр 1951 чылдың январь 24-те төрүттүнген. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы ортумак школазын 1968 чылда дооскаш, Шекпээрниң «Чечек» уруглар садынга дузалакчы башкы болуп ажылдай берген. Ажылдап тургаш, Ак-Довурак хоорайның башкы училищезин бот-өөредилге-биле доозуп алган. Амгы үеде хүндүлүг хоочуннуң хөрээн «Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң тергиини» деп медаль каастап чоруур.
База бир онзагай шаңна- лы – «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» медалының эдилекчизи. Школа дооскан соонда, Шекпээр сумузунга ажылдап чедип келген аныяк кыс совхозтуң топтуг-томаанныг чолаачызы Эрес-оол Чалгын-оолович Ооржак-биле танышкаш, өг-бүле тудуп чурттай берген. 4 кыстыг болганнар. Дөрт кызының ийизи авазының изин изеп, чаш ажы-төл-биле салым-чолун холбаштырып, кижизидикчилер болуп ажылдап чоруур. Эрес-оол Чалгын-оолович биле Раиса Тастан-ооловна өг-бүле тудуп чурттааш, аныяк-өскенге найыралдыг өг-бүлениң үлегерин көргүзүп чоруурун 2012 чылда Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүнде алганы «Ынакшыл болгаш шынчы чоруу дээш» деп медалы бадыткап турар. «Көдээ совет келдиртирге, чеде бээривиске, кожуун төвү өскээш, шаңнал алыр силер дээн. Чеде бээривиске, мындыг медаль бергени ол-дур ийин. Өөм ээзи-биле кады алдывыс. Көдээ черге өг-бүле бүрүзү күрүнеге ажылдавышаан, мал-маганын база өстүрүп, ажы-төлүн доруктуруп, бут кырынга тургузуп чораан болгай. Бис база өскелер дег, кызып-кылайып ажылдап чордувус» — деп, ол чугаалады.
«Кайыңар-даа чыткан хой тургуспас, кончуг топтуг-томаанныг, бүдүштүг улус-тур силер, кажан, каяа, канчап таныжып алдыңар?» дижип, оларның эш-өөрү баштактанып айтырар чораан. Өг-бүлениң найыралы, бот-боттарын хүндүлежип билири, ажы-төлүн бүдүштүг кижилер кылдыр кижизидип чорууру, хөй-ниитиниң ажылынга идепкейлии дээш бүгү талазын өөренип көргеш, шаңнал-макталды тывыскан ужуру ол. Олар ниитизи-биле 8 уйнуктуг болганнар. Өөнүң ээзи бо хүннерде бистиң аравыста чок.
Уруглар садынга ажылдап чорааш, Раиса Тастан-ооловна өскээр ажылдаар дугайында кажан-даа бодап көрбээн. Ажылынга ол хире бердингени «Мергежил солуур дугайында бодал бажыңарга кирген бе?» деп айтырыымның харыызындан илдең болду. 2006 чылда кадыкшылының аайы-биле хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Кадыкшылы эки чораан болза, ам-даа ажылдаарынга ол белен.
Хоочун башкы кижизидилге ажылының чажыттары-биле үлешти: «Уруглар садынга кандыг-даа чаштар кээр. Хүлээнип алган уруглары кандыг-даа болза, чурумга өөредип алыры башкы кижиниң бодундан хамааржыр. Чаштар дээрге дириг чечектер ышкажыл. Черле эгезинден тура-ла чаш уруглар-биле ажылды сонуургаар, ажылымга хөлчок ынак чораан мен. Уруг бүрүзү-биле чугаалажыр арга херек. Башкы кижи ону билген турар ужурлуг. Хөлчок шимченгир, шыпыраңнааш уруглар-даа кээр. Оларның-биле найырал тудуп алыры чугула. Кол чүүл– ада-иези-биле база чугааны ыяап чорудар. Кандыг-даа уругну кичээнгейге ап, ада-ие-биле демнежип ажылдап эгелээрге, томаарып, кижизий бээр чүве. Оон чоорту чаңгыс бөлүкте эш-өөрү-биле бот-боттарынга чаңчыга бээрлер. Чамдык хөлүн эрттир томаанныг уруглар эштериниң аайынче кирип, ижиге бээр. Кандыг-даа ажылга сонуургалдыг ажылдаарга, чүрек далдаравас, а харын-даа ажылынга ынаа улам күштелир. Ажы-төл-биле ажылдаары — мээң хүлээлгем ол деп санаар мен.
Бо шагның ажы-төлү магалыг-дыр. Уруглар садынга кээрде-ле, дыка хөй билиглиг кээрлер. Үениң сайзырааны-биле уругларның билир чүүлдери база көвүдээн» – деп, Раиса Тастан-ооловна амгы үениң ажы-төлүн магадаар болду.
Шекпээрниң «Чечек» уруглар садынга улуг-бичии ийи бөлүк турган. Бир бөлүкте-ле 15-16 уруг бар. 1 хардан 3 харга чедир ясли аңгы. Ынчап кээрге, «Чечек» уруглар садынга колдуу школа киреринге белеткээр турган-дыр. Ынчан школага белеткээр уругларга үжүк-бижик өөретпес. Санап өөредир, оюннар ойнадыр, «Уран холдар» дээн ышкаш өңнүг саазыннардан янзы-бүрү чүүлдер кылдырар, чурук чурудар дээш уруглар садынга кылыр ажыл-ла ол.
Уруглар садындан үнгеш, школага-даа, ортумак-даа, дээди-даа өөредилге черинче кирип алгаш, дооскаш, эки ажылдай берген ажы-төлдүң чедиишкиннерин дыңнаарга, өөрүнчүг, чоргааранчыг-даа дээрзин ол өөрүшкү-биле чугаалады: «Бир дугаар класска өөрени берген уругларны школа башкылары мактаарга база кылган ажылымның түңнелиниң эки болганынга өөрүүр мен».
Хүндүлүг башкы Раиса Тастан-ооловнаның хөй-ле шаңнал-макталдарының аразында «Социалистиг чарыштың тиилекчизи» деп хөрек демдээ база бар. Ол шаңналын мынчаар тайылбырлады:
«Шаанда күзүн совхоз малының чемин белеткээр үеде коллективтер аразынга соцчарыш чарлаптар. «Чечек» уруглар садынга эргелекчилеп тургаш, таңныылывыс акый, мен, оон бир эрестии кончуг угбай үжелээн сиген планын күүседиптер бис. Коллективке 11 кижи турган. Бис 6 тоннаны дужаар хүлээлгелиг турдувус. Ол планны күүседир дээш, сиген кезип өөренип алган мен. Өөм ээзи меңээ тааржыр, 7 дугаар деп бичии кадыыр садып берген чүве. «Социалистиг чарыштың тиилекчизи» деп хөрек демдээн ынчан алганым ол. Кызылдан корреспондентилер келгеш, бисти тырттырып турганын сактыр-дыр мен. Мурнакчылар одуруунга чорааным ол».
Башкы мергежилди шилээниниң дугайында база төөгүп берди: «Шоома Куулар деп башкы акым турган. Ооң өөнүң ишти база башкы кижи. Улус ону Дадар башкы дээр. Авам, ачам Чыргакыга олар-биле кожа чурттап чораан. Акым, чаавамны көргеш, магадаар мен. Ынчангаш башкы мергежилди сонуургап, хандыкшааным ол. Ажылдай бергеш, акым-чаавам сугга бо-ла баар мен. Арга-сүме алыр улузум ол чораан».
Эң-не чугула чүүл – ажы-төлдү, уйнуктарны уштап-баштап, кижи кылып кааш, чуртталганы долузу-биле чурттадым дээр мен деп хүндүлүг башкы санап чоруур.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган болгаш маадырның архивинден алган чуруктар.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
