Бо чылдың февраль айда Тыва Республиканың национал тыва хүреш Федерациязының удуртулгазы солушкан. Федерацияның президентизинге аныяк мөге, блогер Аяс Олегович Монгуш соңгуткан. Тываның Арзылаң мөгези, «Тыва» спорт школаның директору Сылдыс Алдын-оолович Монгуш ооң оралакчызы болган. Федерацияның чаа соңгуткан даргалары тыва хүрештиң моон-даа соңгаар сайзыралын ам-даа суларатпайн, халашкан удуртулганың эки кылган ажылын, эгелээшкиннерин уламчылап, чаа, чогаадыкчы ёзу-биле болгаш чон-биле тудуш ажылдап эгелээр деп идегел, бүзүрел улуг.
Бо чылдың Май 1-ге тураскааткан «Күштүглерниң күштүү» деп делегей чергелиг тыва хүреш маргылдаазы ооң херечизи болган. Ийи хонук дургузунда долгандырыг системазы-биле эрткен хүрешке бүгү Моол болгаш аймак чергелиг хүндүлүг аттыг 6 мөге киришкен.
Баштайгы хүн, май 1-де, 64 мөге дөрт бөлүкке долгандырыг системазы-биле хүрешкеш, бөлүк бүрүзүнден 5–5 мөгелер маргылдааның дараазында чадазынче киргеннер. Аңаа ийи моол мөге бөлүүнден үнмейн, сывырлып калганнар.
Эртенинде, май 2-де, Кызылдың Владимир Биче-оол аттыг «Хүреш» стадионунга финалче үнүп келген 20 мөге база-ла долгандырыг системазы-биле күштүглерниң күштүүн илереткеннер.
Финалга эң сөөлгү салыгга чедир ийи хонук уламчылаан маргылдааның тиилекчизи кым болуру билдинмес турган. Чүге дээрге Тываның Чаан мөгези Сайын-Белек моол мөге Батчулуун Хашбатка октадыпкаш, чаңгыс аштырыглыг чоруп орган. А ооң соондан 2–2 аштырыглыг ийи моол мөге Ганжуур Цоггэрэл биле Дэлгэрсайхан Амарсайханның аразындан сөөлгүзү бистиң мөгевиске октадыпкан болгаш, тиилелгеже кордакчылаар харыы чок турган. Ындыг-даа болза, аныяк мөге Ганжуур Цоггэрэл бистиң Чаан мөгевисти сөөлгү салыгда ажып алган болза, саннары дең байдалда амы-хууда ужуражылгазының түңнели-биле чемпионнап болур турган.
Тыва хүрештиң хөй санныг мөгейикчилерин өөртүп, сайын мөге Сайын-Белек Түлүш удурланыкчызын октааш, ниитизи-биле 19-тан 18 санныг «Күштүглерниң күштүү» болган.
Аңаа сөөлгү салыгда октадыпкан моол мөге Ганжуур Цоггэрэл 17 санныг үшкү черге төлептиг болган. База-ла 17 санныг Дэлгэрсайхан Амарсайхан амы-хууда аныяк моол мөге эжин октап алган болгаш, 2 дугаар черни чаалап алган.
Дөрткү черни Тываның аныяк Начын мөгези Бады-Маадыр Самдан (14 санныг) алган.
Онга чедир шаңналдыг черлерни дараазында мөгелерни шуптузун Тываның национал тыва хүреш федерациязы кубоктар болгаш өртектиг белектер-биле шаңнаан: 5-ки чер — Батчулуун Хашбат (Моол, 13 санныг); 6-гы чер — Эрдэнэбат Лхамхүү (Моол, 11 санныг); 7-ги чер — Сайын Мижит-Доржу (11 санныг); 8-ки чер — Артыш Монгуш (11 санныг); 9-ку чер — Демир-Хая Самдан (10 санныг); 10-гу чер — Мерген Иргит (10 санныг).
«Күштүглерниң күштүүнге» киришкен мөгелерниң эң аныяа Улуг-Хемден бо чылын 20 харлаар Александр Доржу болган. Эң улуг назылыы Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш маргылдаага тулган чемпион болганын барымдаалааш, ол улуг назылыг мөге дээш тускай шаңналды Ахмед Чаймаага тывыскан. Ол-ла мөге тиилелгеже чүткүл дээш тускай шаңналга база төлептиг болган.
Ийи хонук долгандырыг-биле эң-не күштүглерниң аразынга 20–30 кижи-биле хүрежип кээри белен эвес херек. Удурланыкчыларының аразынга кандыг-даа кижи таваржып болур, кадыг хүрештиг, тудужу эпчок дээш кандыг мөгени чок дээр. Тываның база бир шыырак мөгези Каа-Хемден Кызыл-Кат Кенден бо хүрештиң финал чадазында будун кемдедип алганы кончуг хомуданчыг болган. Ону дүрген дуза эмчилери машиназынга олуртуп алгаш, эмнелгеже аппарган. Мөгеге дүрген сегип кээрин аарыкчылар күзээннер.
Ниитизи-биле алырга, «Күштүглерниң күштүү» тыва национал хүреш маргылдаазы бедик организастыг байдалга болуп эрткен. Агаар-бойдустуң байдалы-биле, бо удаада стадионга чыылган көрүкчүлер саны долбаан-даа болза, тыва хүрештиң эң бердинген мөгейикчилери маргылдааны ийи хонук иштинде сонуургап көргеннер.
/ Мерген КЫРГЫС.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №33 2023 чылдың май 6
