Калчаа аарыы деп чүл?
Калчаа аарыы (лат. rabies) — бойдус дөстүг кедергей айыылдыг нерв системазынга аар кемдээшкинни чедирип, чидии-биле эртер Rabies virus деп вирустуг халдавырлыг аарыг.
Калчаа вирузу Rabies virus Rhabdoviridae деп аймактың Lyssavirus деп тɵрел-бөлүүнге хамааржыр.
Делегейде бо аарыгдан өлүп турар кижилер хөй болуп турар. Калчаа аарыы дүргени-биле тараар, 100 хуу өлүмнүг, аарый бергенде, эмнеттинмес болганы-биле баш удур профилактиктиг тарылганы кылыры чугула.
Россияда ук аарыг ховар эвес, а чамдык регионнарда элээн нептереп турар.
Аарыгның дөзү кайдал?
Инфекцияның үнер дөзү – колдуунда вирусту чараазы-биле организминден ылгап үндүрүп турар аарыг мал. Калчаа вирузу дириг амытаннарга база кижиге тускай энцефалит (мээ хуулуушкуну) тывылдырар. Инфекция организмге киргеш, нервилер оруктары-биле чараа бестеринге, мээниң картының нерв клеткаларынга, гипокампага (мээниң бир кезии) бульбарлыг төптерге келгеш, өлүмнүг аар үрегделдер тывылдырар.
Аарыгның демдектери кандыгыл?
Аарыгның сайзыраар агымы 3 аңгы чадалыг:
Эге чада
- 1–3 хонук. Температура 37,2–37,3 °C чедир өзер, муңгаргай, дыш чок байдалдыг, дыш чок уйгулуг азы шуут уйгу чок байдалче кирер. Ызырткан чери аарыыр.
Кидин үе-чадазы (халдаашкын)
- 1–4 хонук. Миннир органнарының дыңзыы хенертен бедиир: чидиг чырык, дааш-шимээн, янзы-бүрү үннер даваннарның шыңганнары курлуур. Сугдан, агаардан коргуушкуннар, галлюцинация, дембээрел, сезиг тыптыр. Аараан кижилер өскелерже халдап, шурап болур. Чараазы төктүр.
Сɵɵлгү чадазы:
Карак шыңганнары, адаккы даваннары база чаак шыңганнары туяаланы бээр (чаагы халбыя бээр).
Үен-даян чазыйланы бээр (чиртинмес, хырынга айыылдыг чүүлдер чиир).
Кижи байдалын чидириптер.
Тынар шыңганнарның туяазы өлүмге чедирер (тыныш муңгашталыр).
Аарыгның ниити хуусаазы — 5–8 хонук, чамдыкта — 10–12 хонук чедип болур. Аарыгның тывылдырыкчызындан, ызырган черинден база инкубация хуусаазындан аарыгның узуну хамаарышпас бооп турар.
Дириг амытаннарга канчаар тодараттынарыл?
Калчаа аараан араатан аң, ыт чаңгыс хонук иштинде он-он километрни эртип кааптар. Чоорту ооң шыңган эъттери көжүп шимчевестеп, үнү чидип, аксы хагдынмастап, карактары дедирленир. 8–10 хонгаш, чамдыкта 3–4 хонгаш, калчаа ыт өлүр. Диистерниң калчаа аараанда даштыкы хевири ыттарныы-биле колдуу дөмей болур. Аарыг диис кижилерниң бажынче шурап, ызырып, дырбактаныр. Чок болза караңгы черлерже чаштынар. Бода мал аараанда, мөөреп, чем чивестеп, эзеп, ханаларже шурап эгелээр. Эдери дунук, чараазы төктүр, тендирип кылаштаар, чамдыкта үен-даян чүве чиир. Кезек болгаш буттары бастынмастаар. Дерзииленип, хана үзүп, буттары-биле чер чарып база болур. Шээр мал аараанда, ханаларже шурап, өске малды ызырып, кижилерже, ыттарже халдаар, дижин кыйырадыр, сегели халая берген, «сөөкке хара берген» ышкаш көстүр. Аът аараанда, дошкун апаар: чыдар, дораан тура халыыр, чанында ээлерин ызырып болур. Дилгилер, бөрүлер аараанда, кижилерден кортпас, чырык хүндүс суурларже азы аалче кирип, кижилерже, малче халдаар, ыттар-биле тутчуп, хержир.
Калчаа аарыын тодарадырда, өлген мал бичежек мага-боттуг болза, бүдүнү-биле азы улуг малдың чүгле бажын лабораторлуг хыналдаже мал эмчилери чорудар. Мал эмчилери чокта, өлүг секти чыткан черинге чазып болбас! Ызырган ытты мал эмчилери көрбээнде, узуткап болбас! Аарыы илдең амытаннарны узуткааш, мал эмчилериниң хайгааралы-биле тускай черге өрттедир. Аарыг мал-биле кожа турган малдарга камгалал тарылганы 48 шак иштинде кылыр.
Профилактика болгаш аарыгны болдурбазы
Калчаа аарыын болдурбас дизе, ыттарга, диистерге камгалал тарылганы кожууннуң мал эмнелгезинге салдырар. Тарыткан соонда, организм 1 чыл иштинде турум камгалал күштүг болур.
Бо хүннерде бүдүн Тывада ээлерлиг ыттарны тарыдарын, багга тударын кыйгырып тур бис.
Кудумчуда черлик ыттарны тудар. Черлик ыттарга хамаарыштыр алыр хемчеглерни тус чер чагыргазы кылыр, ол дээр болза им-демдектеп, колдуу биркалап, чизе-даңзызын тургузуп, камгалал тарылганы чорудар.
Бир эвес силер бир-ле дириг амытанга ызырткан болзуңарза, чижээ ээлиг болгаш ээзи чок ыттар биле диистер, күскелер азы оон-даа янзы дириг амытаннар, дораан эмнелгеже барып, эмчиниң дузазын ап, профилактиктиг тарылганы салдырарын кыйгырып тур бис. Тарылганы Кызылда травматология пунктузунга салдырып болур силер, кожууннарга – кожуун эмнелгелеринге. Калчаа аарыының эми чок болганындан эң-не кол профилактиктиг чоруу – үезинде алган тарылга.
Чыл санында Националдыг профилактиктиг тарылга календары-биле калчаа аарыынга удур тарылганы ыт болгаш дириг амытаннар тудар кижилер, мал эмчилери, аңчылар, арга-ыяштың үндезилекчилери салдырар ужурлуг.
Росхереглелхайгааралдың Тыва Республикада эргелелиниң парлалга албаны.
“Шын” №85 2024 чылдың ноябрь 6
