Январь 24-те Россияның Истелге комитединиң Тыва Республикада эргелелинге 2023 чылда республиканың истекчилериниң кылып чоруткан ажылын түңнээн хурал болган. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг, ТР-ниң ДХ-ниң Даргазы Каң-оол Даваа, ТР-ниң прокурору Сергей Дябкин болгаш өскелер-даа киришкен.
Чыл дургузунда кылган ажылдарының түңнелдериниң дугайында бодунуң илеткелинге РФ-тиң ИК-ның ТР-де эргелелиниң удуртукчузу юстицияның полковниги Константин Столбин кол чүүлдерге доктаап, демдеглээн:
— Ажыл-агыйның кол угланыышкыннарын хамаатыларның эрге-ажыын камгалаары-биле чурттаар оран-сава айтырыынче: өскүс уругларның, эргижирээн оран-савада чурттап турарларның, назы четпээн ажы-төлдүг база улгады берген назы-харлыг амыдыралының байдалы чегей өг-бүлелерниң, тускай шериг операциязының киржикчилериниң болгаш оларның өг-бүлелериниң; республика девискээринде күрүне программаларының боттандырылгазынче көрдүнген бюджет акшаландырыышкынын шын эвес чарыгдаан барымдааларны илередиринче, коррупцияга удур ажыл болгаш кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбазы-биле профилактика ажылынче улуг кичээнгейни салган.
2023 чылда ниитизи-биле республикага кем-херек үүлгедиишкини 15,8 хуу кызырылган. Ындыг-даа болза аар болгаш онза аар херектерниң саны 1,8 хуу өскен. 1617 бүрүткеттинген херектиң 74,9 хуузун ажыткаш, истелгени чоруткан. Россияның Истелге комитединиң истелгезиниң адаанда чоруп турар херектерге хамаарыштыр алырга, күштээшкин херээ 60,6 хууга өскен (33-тен 53 чедир), сексуалдыг байдалдыг күштээшкин херээ 253 хуу (17-ден 60 чедир) өскен. Шак ындыг херек үүлгедиишкиннери колдуунда Кызыл хоорай, Улуг-Хем, Эрзин, Тес-Хемде болгаш Кызыл кожуунда болгулап турар.
Кижиниң кадыынга өштүү-биле хора чедиргениниң түңнелинде, амы-тынындан чарылган херектер 5,7 хуу азы 35-тен 37 чедир өскен. Бо херектер аразында аар болгаш онза аар херектер 2,3 хуу өскен. Оларның 97,1 хуузун ажыткаш, истеп тыпкан. Шак ындыг херектер колдуунда Бии-Хем, Тес-Хем, Эрзин, Барыын-Хемчик болгаш Улуг-Хемде демдеглеттинген.
2022 чылга деңнээрге, өлүрүүшкүн херээ 21,1 хуу кызырылган (109-тан 86 четкен). Эрткен чылда өлүрүүшкүн херээ Таңды, Чеди-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарга өскени демдеглеттинген – деп, Константин Столбин илеткээн.
Тываның кол истекчизи илеткелинге коррупциялыг херектер өске чылдарга деңнээрге, улуг-ла өскерлиишкин чок-даа болза, бичии эвээженин демдеглээн. 2023 чылда 23 (2022 чылда 25) херекти ажыткаш, истээн. Чурттакчыларның кадыынга болгаш хөй-ниитиниң мөзү-бүдүжүнге удур херектер – 65 (70), күрүне эрге-чагыргазы, күрүне албанынга болгаш тус черниң бот-башкарылга органнарының сонуургалдарынга удур – 23 (23) херектерни ажыткаш, истелгени чорутканын илеткелчи дыңнаткан.
Чыл дургузунда истекчилер 742 херээн истеп чоруткан. Түңнелинде, судче 376 херекти киирген.
Константин Столбин илеткелинге үр үеде ажыттынмайн чыткан кеземче херектерин ажыткаш, истелгени чорутканы дээрге эрге-хоойлу органнарының аразында билдилиг кылып чоруткан күжениишкинниг ажылының түңнели деп демдеглээн:
“2023 чылда үр чылдар дургузунда истеттинмээн 26 херекти, оларның иштинде аар болгаш онза аар 24 херекти ажыткаш, истелгени чоруткан. Ол дээрге 4 өлүрүүшкүн, 1 кижиниң кадыынга өштүү-биле хора чедиргениниң түңнелинде, амы-тынындан чарылган херек, 8 күштээшкин херээ, 10 өскениң өнчүзүн оорлаан херек болуп турар. Оон аңгыда, 25 чыл бурунгаар болган кем-херек үүлгедиишки- нин – 1998 чылдың сентябрьда Таңдының Балгазынга ийи кыс кижини өлүрген херекти ам-на ажыткаш, истелгезин чоруткан. Хөй үе эрткенде безин болган херекке хамаарыштыр кончуг хынамчалыг болгаш молекулярлыг-генетиктиг экспертизаны чоруткан түңнелинде, каразыттырып турар кижиниң буруузу бадыткаттынган. Амгы үеде ук кеземче херээн ТР-ниң Дээди Суду көрүп турар.
Константин Столбин истелге чорударынга шаптараазыннар тургузуп турар чамдык байдалдарны чажырбайн айыткан. “Чижээ, суд экспертизазын чорударынга ылаңгыя психологтуг-психиатрия талазы-биле болгаш кижиниң клеткаларын шынзыдар (ДНК) шинчилелге хөй үе негеттинери, ол талазы-биле специалистерниң чедишпези салдарлыг болуп турар. Республиканың психиатрия эмнелгезинде чүгле 4 психолог-эксперт ажылдап турар. 2023 чылда чаңгыс шак ындыг специалист 651 экспертизаны чоруткан. Кадык камгалалының дужаалы ёзугаар 1 эксперт чылда 150 экспертизаны чоруткан турар ужурлуг болза, мында суд эксперттери нормадан ажыр хөй ажылды кылып турар. Оон аңгыда, республикада стационарлыг психологтуг психиатрия экспертизазын чорудар арга чок болуп турарындан буруудаттырган кижи Красноярск крайның психоневрологтуг диспансеринче этаптаар ужурга таваржып турар. Ол аңаа албан 3 ай дургузунда турар. Ынчалдыр 2023 чылда 9 херекке онаажып турар 9 экспертизаны чоруткан. Истелгениң хуусаазы узай бээриниң бир чылдагааны ында. А ДНК хынаар эксперт республикада 3-ле кижи. Олар чылда 931 экспертизаны чорудуп, нормадан ажыр хөй ажылды кылып турарлар” – деп, истелге ажылынга чугула херек специалистерниң республикада чедишпезин Константин Столбин чижек кырында бадыткаан. Ол ышкаш өске-даа кем-херек үүлгедиишкиннеринге хамаарышкан сан-барымдааларны хөйнү киирип тургаш, долу илеткелди кылгаш, үнүп келген чылда истекчилер мурнунда салган сорулгаларын чедип алыры-биле, кем-херек үүлгедиишкиннерин баш удур болдурбас талазы-биле ажылды күштелдирип ажылдаар дээнин чугаалаан.
РФ-тиң ИК-ның ТР-де эргелелиниң удуртукчузу К. Столбинниң илеткелин ТР-ниң Чазак Даргазы В. Ховалыг кончуг кичээнгейлиг дыңнааш, Россия чергелиг алырга, кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле Тыва 80 дугаар черге турган болза, ам 58 дугаарынче көдүрлүп келгенин ол демдеглээн: "Эрткен чылдың түңнелдери-биле алырга, республика девискээринге кем-херек үүлгедиишкиннери 15,8 хуу эвээжээнинге эрге-хоойлу болгаш эрге-чагырга органнарының кады ажылдажылгазының багай эвес түңнели деп эскерип болур-дур. Ол ышкаш кады ажылдажылганың кол кезээ – коррупцияны эвээжедиринче улуг кичээнгейни салган турган. Эргелелдиң сүмези-биле национал төлевилелдерниң боттанылгазынче хыналданы күштелдиргенивис түңнелинде, хажыдыышкыннар барык үш катап эвээжээн. База бир демдеглеп каар чүүл, Тываның 10 ажыг истекчилери Россияның чаа регионнарында боттарының албан-хүлээлгезин тайбың чурттакчыларга удур неонацистерниң кылган кем-херек үүлгедиглерин истеп чорудары-биле, дыка нарын байдалдарда ажылдап турар” – деп, ол чугаалаан.
Болган коллегия хуралының киржикчилери республика девискээринге кем-херек үүлгедиишкиннерин чавырылдырар, хамаатыларның эрге-ажыын камгалаары-биле профессионал ажыл-чорудулгага эрге-чагырга болгаш эрге-хоойлу органнарының сырый харылзаазы, билдилиг кады ажылдажылгазы чугула болганда, ам-даа ажылды суларатпайн, демниг уламчылаар деп түңнеп хуралдаан.
К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №6 2024 чылдың январь 27
