Хөөмейим кагбас-ла мен...

Конгар-оол Ондар – 60

Хөөмейим кагбас-ла мен...

Делегейниң он-он чурттарынга тыва хөөмей-сыгытты бир янзы онзагай, миллион-миллион кижилерге сонуурганчыг кылдыр бараалгадып чораан Конгар-оол Ондарның дугайында хөй чүүлдерни солун-сеткүүлдерден номчуп, ооң дугайында эңдерик сюжеттерни делегей четкизи интернеттен мага хандыр көрүп болур. Оларның аразындан аныяк-чалыы Конгар-оолдуң арын-шырайында хүлүмзүрүг чайынналып, бодунуң өөреникчилери-биле:

Каас-чараш Тывавыстың делгеминге

Каргыраалар, хөөмейлер-даа чаңгыланзын.

Салымныглар өткүр үнү сорук киирип,

Сая чоннуң чүлдү-чүрээн уяратсын

деп ырлап олурары эң-не сонуурганчыг болгаш чаптанчыг.

Хөөмей школазы

Россия болгаш Тывага кончуг түреңги үе, 1990 чылдарның эгези-дир ийин ол. Уран чүүлге салым-чаяанныг уругларның республика школазы ынчан амгы Уран чүүл колледжиниң бажыңынга сыңмарлажып турган чүве. Ол школага өөренип турган оолдар, уругларга тыва национал хөгжүмнү өөредип турган. А бо сыгыт-хөөмейге өөредир дуга­йында бодал ынчан кымның-даа сагыжында чок. Ынчан хөөмейжи ат-сураа алгыг апарган Конгар-оол Ондар Республиканың бичии уругларның уран чүүл школазынга хөөмейжилерни өөредириниң, харын-даа мырыңай аңгы класс­ты ажыдар идеяны үндүрүп турар деп медээ дыңналы берген. Ол медээ меңээ база сонуурганчыг апаарга, ооң дугайында “Шын” солунга бижиир болза, номчукчуларга солун болур дээш, ол идеяны доюлдуруп турар Конгар-оол Ондарга ужуражыр дээш, хөөмейжиге дужуп чадап шаг болган мен. Бир катап душ бооп, Конгар-оол Ондарга кудумчуга таваржы бергеш, ооң эгелээшкининиң дугайында солунга бижиир дугайында чугаалаарымга:

– Бо херектиң бүдер-бүтпези билдинмес ийин – дээш, каттырып кагды. – Мени чамдык кижилер хөгжүм башкызы эвес, бот-тывынгыр хөгжүмчү дээр-дирлер. Бир эвес бүде бээр болза, шүве...

Ооң чугаазының хөөнүнден хөөмейжилер клазын ажыдар эгелээшкин берге херек дээрзин ынчан билген мен. Ынчалза-даа Конгар-оол Ондарның шудургузу, кижилер-биле эптиг-чөптүг чугаалажыры, бодунуң бодалдарын бүзүредип шыдаптары, бир эвес херек болза, шыңгыырай бээри бар болгай. 1992 чылда хөөмейжилер клазы Республиканың бичии уругларның уран чүүл школазынга ажыттынган, аңаа Конгар-оол Ондар башкылай берген. Хөөмей-сыгытты сайзырадырынга болгаш нептередиринге Конгар-оол Ондарның эң улуг чедиишкини, ачы-хавыяазы – хөөмей клазын, бир эвес улам бедик үнелээр болза – хөөмей школазын ажытканы. Өөреникчилери хөөмей-сыгытка хөнүге бээрге, оларның “Эртине” аас чогаал ансамблин тургускаш, Тываның суурларынга концерттиг аалдап чедип, тыва кижиниң бичиизинден-не хөөмейлеп, сыгыртыр салым-чаяанын бадыткаан. “Эртине” ансамбльдиң концертиниң соон­да ада-иелер Конгар-оол Ондарга боттарының ажы-төлү­нүң хөөмейлээр, сыгыртырын көр­гүзүп, мактаашкынның, дет­кииш­кинниң сөстерин дыңнап турганнар. “Эртине” ансамбльди тургусканы, “Эртинениң” гаст­роль­дары бичии оолдарның аразындан хөөмей-сыгытка эң-не салым-чаяанныгларны шилип алыр арганы база хөөмей башкызынга берген. Конгар-оол Ондар башкының өөреникчилери амгы үеде Тывада болгаш оон дашкаар алгыг ат-сураглыг хөө­мейжилер, делегейниң чурттарын кезип, башкызының изин истеп, ооң ажыл-херээн уламчылап чоруурлар. Игорь Көшкендей, Бады-Доржу Ондар, Евгений Сарыглар дээш өскелер-даа Тываның улустуң хөөмейжизи деп атка төлептиг болганнар. Хөөмейжи, сыгытчы салым-чаяа­нының сайзыраанында, уран чүүлге делегей чергелиг бе­диктерже көдүрүлгенинде, ат-алдарга оларның четкенинде башкызы Конгар-оол Борисович Ондарның ачы-хавыяазы дендии улуг деп олар санап чоруурлар.

Валеркадан Конгар-оолче хуулуп...

Хөөмейжи Конгар-оол Он­дарның көдээ клубтан делегей сценазынга чедир чогаадыкчы оруу, хууда амыдырал-чуртталгазы нарын болгаш белен эвес. Чон караанга көскү, уран чүүлге ийикпе азы өске ажыл-херектерге ат-алдарлыг апарган кижилерниң хууда салым-чолунда нарын чүүлдерни, час­тырыгларны хөйге чугаалавас, ол кижилер боттары-даа ыыттавас чаңчыл бар болгай. Конгар-оол Ондар ындыг эвес кижи дээрзин эскерген мен. Чүгле эш-өөрүнге эвес, массалыг информация чепсектеринге бодунуң чуртталгазының чажыт талаларының дугайында ажыы-биле чугаалай бээр. Бир катап Конгар-оол Ондар-биле хөөрежип олура: “Эрткен-барган частырыглар дугайында бүгүдеге чугаалааш чоор сен, чамдык кижилер белен билир эвес” – дээримге, “Багайын чугаа­лаарга, бачыды арлыр” деп тыва улустуң үлегер домаа бар ийик чоп, акым” – дээш, каттырып каан. Хөөмейжи бистиң аравыс­тан чоруй баарга, чүү хире ажык сеткилдиг оол болганын бодап чоруур мен.

Бодунуң бичии оолак үе­зиниң, ат-сывының дугайында аажок солун кылдыр төөгүүр кижи. Конгар-оол Ондарның авазы база уран чүүлге салым-чаяан­ныг, танцылаар, аныяанда Кызыл хоорайга чурттап, ажылдап чораан. Ынчангаш Конгар-оол кырган-авазы биле кырган-ачазынга өскен. Кырган ада-иези малчыннар. Чөөн-Хемчик биле Чаа-Хөл кожууннарның кызы­гаарлашкак девискээри Сесеге, Ак-Хем ынчаар көжүп-дүжүп чорааннар. Сесегеге кыштаар, сериин болгаш сүүзүннүг оът-сигенниг, соок кара-сугларлыг Адар-Төш, Кегээн-Булак ынчаар чазаглап, чайлаглап, малын се­миртип одарладыр. Ынчангаш бичии Конгар-оол кожа аал­дарның оолдар, уруглары-биле мал-маган кадарар, аъттар ча­рыштырар. Конгар-оолдуң аът­ка ынак, аъттар чарыштарын­га чүгүрүк аъттарның маңы канды­гыл, мунукчулар аъттарны канчаар мунуп чоруурун кончуг бил­дилиг болгаш солун кылдыр та­йылбырлаары – оолак шаанда аъттар­ чарыштырып чораанында.

Кырган-ачазы ону, чүге-ле ийик, Валерка деп адаар. Маадыр ужудукчу Валерий Чкалов­туң ат-алдары-биле холбаштыр ынчаар адап турган чадавас. Школага өөренир назы-хары кээр­ге, кырган-ачазы оглунга сээң адың Валерка эвес дээш, “оол” деп сөстүг бир-ле ат чугаалаан. Сентябрь 1-де бирги класс­ка өөренир оолдар-уругларны чыскаагаш, оларның ат-сывын башкылар даңзылап бижип эгелээн. Байыр­лыг чыс­каалга ындазында-ла девидеп турган бичии оол кырган-ачазының айтып берген адын уттуп алган, сактып чадап тургаш, канчангаш-ла, Конгар-оол деп ашакты көрүп кааш, “Конгар-оол” депкен. Башкылар шак-ла ынчалдыр бижип алганнар. Төрүттүнген хүнүн база Конгар-оол билбес болган. “Ону тодарадыры база бир-ле солун төөгү” – дээш, Конгар-оол аажок каттырар кижи. Ону ылап чиге айтыр дээш, башкы Конгар-оолдуң кырган-ачазының аалын­га албан-биле четкен. Ол база чиге билбес болган, “Харлыгда төрүттүнген оол” диген. Конгар-оолдуң чаңгысклассчызы оолдуң авазы: “Мен оглумну декабрь 5-те божаан мен, бо оолду иези бир хонук бурун­гаар божаан” – деп чугаалаарга, башкы “Конгар-оол декабрь 4-те төрүттүнген” кылдыр класс журналынга демдеглеп алган. Валерканың азы Конгар-оолдуң кырган-авазы уруу оглун чазын чылый бергенде, март 29-та божаан деп бодап, оглунуң чамдык документилеринде ол хүннү бижидип каан. Шак ын­чаар документилерге Конгар-оол ийи төрүттүнген хүннүг апарган. Конгар-оол Ондар: “Төрүттүнген хүннеримниң кайызын-даа демдеглеп каар кижи мен. Кижи хөй-ле төрүттүнерге, өөр-өнер болур-ла ыйнаан” – деп баштактаныр.

Кырган-ачазы Докпак ирей­ниң аайы-биле төрүттүнген дугайында херечилелинге ооң ат-сывын “Ондар Конгар-оол Докпакович” деп бижээнин Конгар-оол Борисович чугаалаар кижи. А чүге “Борисович” апарганы база тывызыксыг төөгү де!

Конгар-оол Ондар "тайып ужуп, даянып туруп" чораанын база чажырбас кижи. Бир кижиге болчуп, душ бооп чогушка киришкеш, шииттирип чо­раан. Хоругдал лагеринге-даа ол хөөмейлеп, сыгыртып, ырлап, хамыкты кайгадып турган. Кады “олурганы” эрлер Конгар-оолга “Сен шаа барып ат-алдарлыг хөөмейжи болур чыгыы сен” – деп чугаалаан. Оларның чугаазы ол-ла хевээр бүткен. Хосталып үнүп келгеш, Конгар-оол көдээ клубтарга ажылдап, бот-тывынгыр уран чүүл бөлүктериниң концерттеринге киржип чораан. Улусчу аас чогаалының “Сыгырга” бот-тывынгыр ансамблиниң 1982 чылда концерттериниң бирээ­зинге Конгар-оол Ондарның хөөмейлээрин, ырлаарын ол шагда республиканың культура сайыдының оралакчызы Валентина Оскал-оол (алдарлыг цирк артизи Владимир Оскал-оолдуң уруу) магадааш, бот-тывынгыр артисти Ленинград хоорайның эстрада уран чүүлүнүң мастерскаязынче “Челээш” бөлүктүң составынга өөредип чоруткан. Ол мастерскаяга өөредилге Конгар-оол Ондарның профессионал уран чүүлдүң бедиинче көдүрлүрүнге база бир теп­кииш болган. Ынчалза-даа ооң төрүмелинден хөөмейжи салым-чаяаны чогаадыкчы ажылының кол ооргазы болган.

Тываның улустуң хөөмей­жизи Конгар-оол Ондарның чонунга бүдүрген бир чаагай үүлези – Тыва Үндезин культура тө­вүн тургусканы, ооң өргээ­зи кылдыр Кызылдың Ленин кудумчузунда дугаары 7 төөгүлүг бажыңны чаартып туттурганы. Тыва национал культураның бо төөгүлүг өргээзинге алдарлыг тыва хөөмейжилер Соруктуг Кыргыстың, Дакпай Оюннуң сыгыт-хөөмейи 100 чыл бурунгаар чаңгыланып турган. Тыва Үндезин культура төвүнүң чанында тураскаалда Тываның улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондар дириг олчаан дег, арын-шырайында хүлүмзүрүг чайнай берген турар. Көрүп турарга, “Хөөмейим кагбас-ла мен, хөмге суккаш, чүктеп аар мен” деп, уярадыр­ хөөмейлей бээр ышкаш...

Шаңгыр-оол МОҢГУШ.

Чуруктарны интернет четкизинден алган.