📢ССРЭ буступ дүжүп, колхозтар болгаш совхозтар 1990 чылдарның бирги чартыында шуут сандараан. Ынчан чүгле эң-не кызымак кижилер каш баш хууда малын азырап өстүрүп, адыш оюу хире черге дайнам хире тарааны тарып, дүжүдүн ажаап ап, хырны тодуг, экти бүдүн чурттаар аргалыг болганнар. Ындыг кижилер чоорту мал-маганны көвүдедир азырап өстүрүп, республиканың мал ажыл-агыйының дуюун катап тургускан деп болур. Чурттакчы чоннуң хууда малы көвүдээш, чамдык кижилер тараачын-фермер ажыл-агыйларны тургусканнар. Чүге дээрге ажылдың мындыг организастыг хевири күрүнеден деткимче алыр эргени араттарга бээр. Тараачын-фермер ажыл-агыйларны республикага чедиишкинниг хөгжүткени, оларга күрүнеден деткимче “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг”, “Инек – чемгерикчи малым”, “Чаа сорук” деп төлевилелдерни боттандырып чорудар арганы берген.
Хууда мал ажыл-агыйы-биле чергелештир чер хууда ажыл-агыйы база чоорту секпереп келген. Амгы үеде Тываның тараажылары тараа аймаан элээн хөй тарып өстүрүп турар апарган.
Моюн чоорту чооннаар дээн ышкаш, тыва малчыннар болгаш тараажылар ажыл-агыйларын шору күш-шыдалдыг кылдыр сайзырадып алган болгаш, хууда ажыл-агый “хеви” оларга сыңмастай берген. Ажыл-херээниң хемчээли улгатканындан, мурнунда салган сорулгалары улам-на бедээнинден чайгаар-ла кооператив “хевин” кедип эгелээннер.
📢Чаа-Хөлде
«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң Чаа-Хөл кожуундан баштайгы киржикчилери Антон Байыр биле Орлан Шомбул оларның өг-бүлелери каттыжып, “Арат” кооперативти тургускаш, “Агростартаптың” грантызын ойнап алганнар. Аныяк “кыштагжыларның” кооператив кылдыр каттыжып турарының чылдагааны мал ажылындан аңгыда, чер ажыл-агыйын база чорудуп эгелээни. Арбай, сула, кызыл-тас дээш Чаа-Хөлдүң агаар-бойдузунга тааржып үнер чиңге-тарааны “Арат” кооперативтиң кежигүннери тарып өстүрүп турар. Дүжүдүн болбаазырадып арыглааш, эки шынарлыг тарааны хлеб аймаа кылырынга, кудуруун болгаш хавын, саваңын мал чеминге ажыглап турар. “Араттың” тараа шөлүнүң ниити хемчээли 300 га чоокшулай берген. Чаа техникага чединген араттар тараа шөлүн ам-даа алгыдар сорулгалыг. Тываның кургагзымаар болгаш каңдаачал агаар-бойдузунуң байдалынга мал биле чер ажыл-агыйын чергелештир чорудары чүүлдүг дээрзин тараачын-фермер ажыл-агыйларның кежигүннери биле бергеннер. Ынчаар ажылдааш, тарымал оът-сигенни болгаш тараа аймаан тарып өстүрүп, эң ылаңгыя кышка удур мал чеминиң быжыг чем-суурун тургузуп ап болур.
Чаа-Хөл кожуунда ажыл-агыйның кооператив хевиринче шилчиишкин дугайында чугаа эгелей бергенде, Алдын-оол Бавуу удурткан көдээ ажыл-агый кооперативиниң ажыл-херектерин онзалап демдеглеп каары артык эвес. Чүге дээрге бо кооператив тараа аймаан тарып өстүреринден эгелээш, ажаап алган дүжүдүн төнчү продукт далган кылдыр болбаазырадырынга чедирген ажыл-агый болур.
Хууда сайгарлыкчыларга күрүнеден деткимче программазынга Алдын-оол Михайловичиниң удуртканы кооператив киришкеш, 2021 чылдың август айда 18 миллион рубль акшаландырыышкынны “Дээрбе ажыл-агыйын сайзырадыры” угланыышкынга алган. «Мельник 700 Эксперт» деп дээрбе дериг-херекселин 2 миллион акшага бүрүнү-биле садып алган. Ооң эптээшкинин дээрбе дериг-херексели кылып үндүрүп турар тускай бүдүрүлгениң ажылдакчылары 2022 чылдың апрель айда дооскан. Ооң чанында узуну 57 метр, дооразы 18 метр, 3000 тонна тараа ажаар амгы үениң аңмаарын туткан. Дээрбениң шенелде ажылдадыышкынын чоруткаш, кооперативтиң ажылдакчыларын дээрбеге ажылдаарынга өөреткен. Амгы үеде дээрбе төнчү продукт далганны бүдүрерин шуудады берген. Амдыызында хүнде үш тонна далганны дээрбедеп турар. Далганының сертификациязын чоруткан. Кооперативтиң далганын сумуда садыгларда садып, хлебти быжырып эгелээн. Ооң амданын Чаа-Хөл кожууннуң чону кончуг эки деп үнелээн. Кооперативтиң бүдүрген далганының өртээ 1 килде 30 рубль, 1 шоодайда 1500 рубль.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы ёзугаар республиканың аъш-чем талазы-биле айыыл чок чоруун хандырарынга үлүүн кооператив киирип, Мөнгүн-Тайга, Бай-Тайга дээш өске-даа кожууннарже Чаа-Хөлдүң далганын чорудуп турар. Эрткен чылын Моолче 300 тонна эки шынарлыг суланы үндүр саткан.
📢Бии-Хемде
Мал-маган азырап, тараа аймаа тарып өстүреринге Бии-Хем кожууннуң агаар-бойдузу таарымчалыг. Бо кожууннуң Өөк сумузунда Аяс Тюлюштуң удуртканы “Тюлюш А.Б” тараачын-арат ажыл-агыйы – хөй угланыышкынныг бүдүрүлге. Тараачын-арат ажыл-агый 260 баш бода, 800 хире баш шээр, 100 ажыг баш чылгы малдыг. Ажыл-агыйда быжыглаттынган 400 гектар тарылга шөлүнүң 200 гектарындан сиген-ширбиилди кезип ап, а 200 гектар черге кызыл-тас, суланы тарып, ооң дүжүдүн ажаап ап турар. Сүттен кылган ак чем аймаан, эъттен бүдүрген аъш-чем аймаан Бии-Хем кожууннуң болгаш Кызыл хоорайның чурттакчы чонунга садып турар. Туран биле Кызыл хоорайларда садыглар болгаш социал албан черлери-биле керээни чаргаш, оларны сүт, сметана, творог-биле хүннүң-не хандырып келген.
“Тюлюш А.Б” тараачын-арат ажыл-агыйында бир демдеглексенчиг чүүл – ажылдакчыларының составының доктаамалы, үнер-кирер чоруктуң барык чогу. Бо дээрге чедиишкиннерниң база бир кол көргүзүү. Демниг коллективке ажыл-херектер чогунгур, бүдүрген продукциязының шынары база эки болур.
Бии-Хем кожуун – кат-чимис ораны. Бо черниң чурттакчы чонунуң чамдыызы оран-таңдызының кадын, тооруун чыып, акша-төгерикке чедирип, амыдырап-чурттап чоруурлар. “Тюлюш А.Б” тараачын-арат ажыл-агыйы кат аймаан катчылардан садып ап, каттан суксуннарны хөй эвести бүдүрүп үндүрүп турган. Каттан продукцияның хемчээлин улгаттырар план бар. Ынчангаш каттан суксуннар бүдүреринге херек тускай дериг-херекселдерни садып алыр сорулгалыг.
Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү сумуда “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативи 2006 чылда тургустунган. Ооң ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыны – тараа аймаа тарып өстүрери болгаш болбаазырадыры. Ылгап аңгылаан тараа аймаандан мал чеминге ажыглаар чарбаны, эки шынарлыг кызыл-тастан хлеб продуктуларын, арбайдан тыва далганны база бүдүрүп үндүрүп келген. “Оргаадайның” бүдүрүп үндүрүп турар тыва далганы чон ортузунда хөй хереглелдиг апарган. Кызыл хоорайның болгаш кожууннарда садыгларда бо кооперативтиң бүдүрген далганын хереглээн кижилер садып ап турар.
Тывага бүдүрген эки шынарлыг продукцияны даштыкы күрүнелерже садып үндүреринге республиканың Чазааның болгаш даштыкыже садыглаажыышкынның төвүнүң деткимчезиниң ачызында “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативи даштыкы садыг рыногунче бодунуң изин изеп үндүрген. “Оргаадай” тыва далганын 2018 чылда Моолче үндүр садып эгелээн. А бо 2021 чылда Казахстанче 10 тонна тыва далганны садып үндүрериниң керээзин көдээ ажыл-агый кооперативи чарган. Ооң ниити өртээ 500000 рубль акша.
Кооперативтерниң матриал-техниктиг баазазын хөгжүдериниң 2016 болгаш 2019 чылдарда грантыларын «Оргаадай» көдээ ажыл-агый кооперативи ойнап алгаш, ооң ачызында далган болгаш хлеб продуктулары бүдүрүп үндүреринге херек дериг-херекселди садып алыр аргалыг болган.
Тараа аймааның дүжүдүн ажаап алырының амгы үениң бедик технологиялыг комбайнны Тыва Республиканың Чазааның болгаш Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле «Оргаадай» кооператив 2020 чылда садып алган. Ынчангаш тараа аймаа тарып өстүрер шөлдү алгыдып, продукция бүдүрүлгезиниң хемчээлин улгаттырган.
📢Таңдыда
Таңды кожуунда М.А. Санниковтуң тараажы ажыл-агыйы чылдан чылче бедик дүжүттү тарып өстүрүп, ажаап ап турарын демдеглээр апаар. Эрткен чылын бир гадан 25 центнер алган. Тываның шириин агаар-бойдузунга шыдамык боорга, шаанда тыва араттар болгаш орус тараачыннар элээн хөйү-биле тарып өстүрүп чораан кырлыг-караны (гречиха) болгаш совет үеде тарып өстүрүп турган рапсты Михаил Санниковтуң ажыл-агыйы сөөлгү 2–3 чылдарда элээн хөйү-биле тарып өстүрүп, багай эвес дүжүттү ажаап ап турар. Кырлыг-караны хооруп, соктап алыры черле белен эвес тараа аймаа. Ону болбаазырадырының технологиязы нарын боорга, республикага совет үеде кырлыг-караны тарывайн турган. Бо тараа культуразын болбаазырадыр бүдүрүлгени М. Санников Таңдыга тургузар планныг. Бир эвес тургузуп шыдаптар болза, чүгле болбаазырадып каан кырлыг-караның хөй кезиин Тывага садып сайгарар, Саян артынче ооң эвээш кезиин садып үндүрер сорулгалыг.
Мындыг эки түңнелдерни чедип алган ажыл-агыйларның саны республикада ам дээрезинде эвээш, кижиниң ийи холдарының салааларының санындан көвүдевес. Продукцияны бүдүрериниң технологиязын бүрүнү-биле шиңгээдеп ап турар кооперативтерниң үлегер-чижээ бар болганда, мурнакчы арга-дуржулганы улам сайзырадыр ажыл-агыйлар ам-даа немежири чугаажок.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.