Тыва чоннуң амыдыралының кол өзээ – мал ажылы. Тываның турар чери, агаар-бойдузу, тайга-таңдылары, шынаа-ховулары мал одарладырынга кончуг таарымчалыг.
Малчыннарның ажылы аажок чымыштыг, улуг харыысалгалыг. Кыштың чыккылама соогунда-даа, чайныӊ изиинде-даа, кудук-чайык, хат-шуурганныгда-даа мал ажылы төнмес. Мал ажылы-биле ажылгыр-кежээ, шудургу улус «сегиржипкен» чоруур.
Тываның кайы-даа булуңунче ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде малчын аалга кирбейн баар таварылгалар черле турбаан. Республиканың кайы-даа кожуунунда мал азырап чоруур хүндүткелдиг көдээ ишчилеривис хөй.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Сүт-Хөл кожуунче ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Алдан-Маадыр сумузунуң девискээринде Кижи-Баштыг деп төөгүлүг черде малчын аалга четтивис. 140 чыл бурунгаар Кижи-Баштыгны таварып Оргу-Шөл-биле аргыжар чораан. Алдан-маадырлар туттурган соонда, ол аалдың турар черинге туттурган маадырларның баштарын азып турган.
Хаттыг-шуурганныг соок хүнде аалдың ээлери бисти изиг сүттүг шай болгаш дүлген эът, быдаа-биле уткуп алды. Малчыннарның школачы оглу одарга чораан шээр малын чандырар дээш баглаашка турган эзерлиг аъдын мунупкаш, ыңай болду.
Омак Өктек-оолович, Айлаңмаа Социаловна Моңгуштарның өг-бүлези «Чиңге-Сайыр» арат ажыл-агыйын шагда-ла ажыдып алган. Олар беш ажы-төлдүг. Аалдың эр ээзи Омак Моңгуш школа дооскан соонда, шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, чанып келгеш, шаандан тура-ла малчыннап чораан ада-иезиниң дузалакчызы болуп ажылдай берген. Ада-иези назылап кырааш, өске оранче чоруурга, оларның орнунга аалын ээлеп арткан.
Айлаңмаа Социаловна школа дооскан соонда, Кызылдың эмчи училищезинге өөренгеш, эмчи сестразы мергежилди чедип алган. Чанып келгеш, төрээн сууру Алдан-Маадырга эмчи сестразы болуп, фельдшерлеп 2021 чылга чедир ажылдаан. Сөөлгү чылдарда өөнүң ээзи-биле кады малчыннап чоруур.
Моңгуштарның беш ажы-төлүнүң дун кызы Кызылдың эмчи колледжизин дооскаш, амгы үеде Москва хоорайда аптекада ажылдап чоруур. Москвага ажылдап тургаш, дээди эртемни база чедип алган. Оолдарының улуу Кызылдың башкы колледжизиниң күш-культура салбырын дооскаш, тракторист-машинист мергежилге база өөренип алгаш, Каа-Хемниң хөмүр-даш уургайында ажылдап чоруур. Үш дугаар кызы Москва хоорайда Россияның күрүне университединде 2 дугаар курста өөренип турар. Кыстарының бичиизи Алдан-Маадыр школазының 11-ги клазын, а оолдарының хеймери 8-ки классты доозар.
«2025 чылдың кыжы кончуг чылыг, эки кыш болду. Кышты онча-менди эки эрттивис. Малдың деңгели шыырак-тыр. Час харын узун-дур. Кокайлар көвүдээн үе-дир бо. Кыштагдан чазагже бурунгу хүн чаа көжүп келдивис. Бо хүнге чедир шээр малдың барык чартыы оолдапкан. Экизи көрген, чидириглер эвээш. Ниитизи-биле 300 ажыг анай-хураган бо хүнде бар. Мал оолдаашкыны ам-даа доозулбаан» – деп, Омак Моңгуш тайылбырлады.
Ажыл-ишчи Моңгуштарның аалында 700 ажыг шээр, 50 ажыг бода болгаш чылгы мал бар. Оларның хөй ажы-төлү шупту малга ынак, ада-иези дег ажылгыр-кежээ хамаатылар болур дээрзинге ада-иези бүзүреп турар.
«Хеймер оглувус чай боорга-ла бистиң-биле кады көжүп-дүжүп, дузалажыр. Малга аажок сонуургалдыг. Ада-иези улгадырга, ажы-төл боттары-ла билип каапкаш, уштанып-баштанып, малды карактай бээр боор-дур» – деп, Омак Моңгуш чугаалады.
«Күзүн мал чеминиң белеткели шыырак база кыштың чылыг болгаш хар чуга болганы-биле, 2024–2025 чылда кыштаглаашкын хүр-менди эрткен деп санап турар бис. Курлавырда мал чеми ам-даа бар. Мал-маган онча-менди кыштаары дег эки чүве кайда боор. Кожуунда шээр мал оолдаашкыны 39–40 хуу чеде берген болза, а бода мал 19–20 хуу оолдаан. Кожуунда ниитизи-биле 34124 төрүүр мал бар. Чылгы мал база оолдап эгеледи.
Моңгуштар алызында ажылгыр-кежээ улус. Ада-ызыгуурундан мал ажылы-биле таныш болганындан мал-маганы аажок өзүп, көвүдеп турар. Черле ынчаш, кожуунувустуң мал эмчилери аалдарже удаа-дараа үнүүшкүннерни кылып, халдавырлыг аарыгларга удур тарылгаларны чогуур үе-шаанда кылып турар» – деп, Сүт-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый салбырының кол зоотехниги Шончалай Ондар чугаалады.
Шээр мал одардан кирип эгелээрге, аваларының чоокшулап орарын билип кааш, мааңайнчып, дешкилешкен анай-хураганны чаптап, чарашсынып көргеш, оруувус уламчылап чоруптувус.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №15 2025 чылдың апрель 24
